De talloze toonzettingen van Goethe’s Faust zijn grotendeels bekend. Dit is niet het geval met de toonzettingen van zijn Die leiden des jungen Werthers. De prestigieuze, Duitse uitgeverij Michael Imhof publiceerde een uniek boek over de receptie van deze roman in theater, muziek en film. Het boek was oorspronkelijk de catalogus bij een tentoonstelling. Mag u niet missen!
Inleidend
Goethe’s eerste roman vertelt het verhaal van de liefde van de jonge Werther voor Lotte, een vrouw die reeds verloofd is. Deze verboden liefde eindigt tragisch. Werther pleegt kort voor Kerstdag zelfmoord.
Deels autobiografisch
In 1772 reisde de jurist en toekomstige dichter Johann Wolfgang Goethe (toen nog niet von Goethe), na zijn rechtenstudie aan de universiteiten van Leipzig en Straatsburg, naar Wetzlar in Hessen om er stage te doen bij het Rijkskamergerecht, de hoogste gerechtelijke instantie in het Heilige Roomse Rijk. Op een bal werd hij verliefd op de 19-jarige Charlotte Buff (1753-1828). Ze was jong en mooi en net als “Lotte” in de roman, zorgde ze na de dood van haar moeder voor haar jongere broers en zussen. Haar huis, het “Lottehaus” in Wetzlar, is nu als museum te bezoeken. Maar, Charlotte (Lotte) was sedert haar 15de verloofd met de Gesandschaftssekretär Johann Georg Christian Kestner (1741-1800) uit Hannover in wat toen het keurvorstendom Brunswijk-Lüneburg was. Ze zou uiteindelijk huwen met Kestner. Goethe was diep ontgoocheld maar bleef toch zijn leven lang met hen bevriend. Dit is het autobiografisch deel van de roman.
Het echte drama vond Goethe in een ander verhaal, nl. in dat van de secretaris van de Brunswijkse ambassadeur Karl Wilhelm Jerusalem (1747-1772), met wie Goethe in Leipzig had gestudeerd. Deze was in Wetzlar verliefd geworden op Elisabeth Egell (1741-1813), een getrouwde vrouw. Sedert 1768 was Elisabeth nl. de vrouw van de kurpfälzischen Legationssekretär Philipp Jakob Herdt (1735-1809). Jerusalem had daarenboven ook professionele en financiële problemen. Uiteindelijk zag hij als enige uitweg, zelfmoord. Opvallend detail, het reispistool waarmee de 25-jarige Jerusalem een eind maakte aan zijn leven, behoorde toe aan Kestner, de echtgenoot van Charlotte Buff. Dus dienden zowel Goethe’s eigen verliefdheid als het nieuws van de dood van de ongelukkige Jerusalem, als stof voor de roman die hem na zijn “Götz von Berlichingen” (1773), wereldwijd succes zou bezorgen. Het huis van Jerusalem in Wetzlar is vandaag een museum (het “Jerusalemhaus”).
Werther-Fieber
Goethe’s “Werther” werd voor het eerst gepubliceerd in 1774 tijdens de Leipziger Buchmesse. Goethe was toen 25 jaar. Het verhaal en de publicatie van de Sturm und Drang roman leidde in de tijd van de “Lesesucht” tot een ware Werther cultus. Jongeren gingen zich bv. kleden als Werther in blauwe jas en opvallende, felgele broek. Een “Werther-Tasse” werd ontworpen, er werd “Eau de Werther” gemaakt en taferelen uit het boek verschenen op thee- en koffiekannen, op koekjesborden en op theedozen. De Werther cultus leidde als “Werther-Fieber” echter ook tot een golf van zelfmoorden. Goethe voelde zich schuldig en was door deze feiten erg aangedaan.
Voor het eerst organiseerde men in Wetzlar een tentoonstelling en catalogus over de rijke ontvangstgeschiedenis van deze beroemde roman in de podiumkunsten. Kort na de publicatie van het boek werd de briefroman in Duitsland trouwens al gauw geadapteerd voor theater. Ook in andere Europese landen werd de roman bewerkt voor toneel en ballet en talloze liederen werden door hedendaagse componisten na het verschijnen in het jaar 1774 gecomponeerd. Nog voor de première in 1892 van Jules Massenets beroemde opera ‘Werther’ in de Weense Hofoper, (in Duitse vertaling), wijdde een aantal componisten zich aan het gegeven. In de loop van de 19de eeuw verschenen dan ook verschillende versies als opera en getoonzet als liederen.
Zelfs in de 20ste eeuw werd de roman nog op muziek gezet als Requiem, madrigalen en opera. In de filmische receptie was de roman sinds 1910 voor een aantal opmerkelijke regisseurs een echt sjabloon. In dit boek wijdt een interdisciplinair team van specialisten zich voor het eerst in detail aan de verschillende aspecten van de Werther ontvangst in theater, muziek en film sinds de 18de eeuw. De tentoonstelling “Goethes Werther op het podium – de roman Die Leiden des jungen Werther in theater, muziek en film sinds de 18e eeuw”, liep in Wetzlar van 5 september 2014 tot 25 januari 2015. Aanleiding was de voorstelling aan het publiek van de internationale Werther-Abteilung in de Stadsbibliotheek van Wetzlar.
Opera’s en balleten
De Italiaanse componist Rafaele Gentili (1837-1867) componeerde “Werther”, een melodramma tragico in tre atti op een libretto van de jurist Leopoldo Farnese. De opera werd in 1862 in het Teatro Argentina in Rome en in 1864 in het Regio Teatro Alla Canobbiana in Milaan opgevoerd. Meerdere opera versies vóór deze van Massenet werden in 1805 gecomponeerd door Vincenzo Puccita (1778-1861) (“Werter e Carlotta”), in 1811 door Nicolo Benevenuti, in 1814 “Carlotta e Werther” door Carlo Coccia (1782-1873) en in 1849 door Mario Aspa (1795-1868). Een pantomimisch ballet op het Werther thema werd o.a. in 1799 gecomponeerd door Aleksei Nikolaievich Titov (1769-1827), de Russische Mozart. Felice Blangini (1781-1841) componeerde een heuse Werther cantate. De Italiaanse violist en componist Gaetano Pugnani (1731-1798) componeerde in 1795 een Melologo (gesproken tekst met muziek) “Werther”.
Liederen
Werther Liederen werden gecomponeerd door August Conradi (“Posse mit Gesang”, 1860), Johann Friedrich Reichardt (1779), Christian Gottlob Neefe (de leraar van Beethoven), Joseph Haydn (1786), Carl Christian Aghte (1782), en door de evangelische theoloog en componist Friedrich Johann Albrecht Muck (1793). Aan de hand van de toonzettingen van tekstfragmenten uit Werther en van gedichten geïnspireerd door Goethe’s tekst, ontdekken we in dit boek tal van Duitse componisten uit de 2de helft van de 18de eeuw die vandaag vergeten zijn. Ik bedoel dan o.a. Johann André, Hesse, Krebs, Steffan, Zumsteeg, Fischer, Schuster en Ruprecht. Nogal wat van die componisten behoorden met Goethe, Herder en Schiller tot de culturele kring aan het Hof van Anna Amalia van Brunswijk (1739-1807), hertogin en regentes van Saksen-Weimar-Eisenach. Ook de muzikale bewerkingen van Werther in Engeland (door Reynolds, Percy, en Grant en door naar Engeland uitgeweken Italiaanse componisten als Rauzzini en Urbani) komen aan bod, evenals Franse componisten (Andrieux, Duval, Granger en zelfs Reynaldo Hahn).
In 1911 schreef Ricarda Huch (1864-1947) de tekst van een requiem op het gegeven van Werther dat in 1911 voor koor, alt solo en orkest als “Requiem für Werther” getoonzet werd door de toen in Berlijn wonende, Deense componist Rudolph Bergh (1859-1924). In 1912 verschenen de modaal getoonzette tekstfragmenten, “Drei Madrigale nach Worten des jungen Werthers” op. 47 voor vijfstemmig koor van Arnold Mendelssohn (1855-1933). De Münchense componist Hans-Jürgen von Bose (°1953) componeerde in 1986 de opera “Die Leiden des jungen Werthers – Lyrische Szenen in zwei Teilen und einem Intermezzo”, die hij in 1988 herwerkte tot het ballet “Werther-Szenen – Ballett in zwei Teilen und einem Zwischenspiel”.
Vier hoofdstukken over muziek
Naast de bespreking van de toneelversies (“vom Trauerspiel bis zur Posse” door Manfred Wenzel) en de bespreking van de verfilmingen (“Imagination des Begehrens : Filmische Rezeptionen von J. W. Goethes die Leiden des jungen Werther” door Werner Schneider-Quindeau), worden al deze componisten en composities in vier hoofdstukken uitvoerig besproken. Er is de tekst “Zuflucht zum Claviere”? : Gedanken zur Musik im Werther und zum Werther in der Musik” van Andreas Ballstaedt, er is “Die Musik verstummt nicht einen Augenblick : Notizen über die Wiener Urauffuhrüng des Werther 1892” van Rudi Risatti, er zijn de ongelooflijk interessante “Musikalische Reflexionen des Werther seit dem 18. Jahrhundert bis heute” van Angelika Müller-Scherf, en er is de tekst “Jules Massenet, Werther” door Anja Eichler en Martin Robe.
Meer dan een Must!
Dit is een boek dat u geenszins mag missen. Het is magistraal in kleur geïllustreerd (ook met notenvoorbeelden), het is een enorme meerwaarde voor de Werther receptie in het algemeen maar -en dat is het boek nog meer- het is onontbeerlijk voor dat grotendeels onbekend maar belangrijk onderdeel van de opera- en muziekgeschiedenis. Alles wordt op een verbluffend professionele wijze gesitueerd en geduid. En dan had ik het hier enkel en alleen nog maar even over de muziek. Meer dan een must!
Anja Eichler Goethes Werther auf der Bühne Der Roman Die Leiden des jungen Werthers” in Theater, Musik und Film seit dem 18. Jahrhundert Duits 176 bladz. geïllustreerd uitg. Michael Imhof ISBN-10 3731901250