N.a.v. het Lutherjaar 2017 en de herdenking van het 500-jarig bestaan van de Reformatie, is een nieuw luisterboek verschenen van de hand van Govert Jan Bach. Het luisterboek met twee cd’s bevat een hoorcollege met uitleg en muziekfragmenten, aangevuld met twee cd’s met de uitvoering van Bachs vier Lutherse missen door het Collegium Vocale Gent o.l.v. Philippe Herreweghe.
Luther markeerde door zijn dispuut met de keizer en de paus de overgang van de Middeleeuwen naar de moderne tijd. Twee eeuwen later was het Johann Sebastian Bach die de muziek bepaalde op een tot dan toe ongeëvenaard niveau. Bach werd daarbij in denken en componeren ingrijpend door Luther beïnvloed. Waar Luther sinds 1517 stilaan het wereldtoneel veranderde door de oprichting een totaal nieuwe kerk, een in het Duits vertaalde bijbel en een zangboek, kreeg dit alles tweehonderd jaar later in de handen van J.S. Bach, een geniale muzikale invulling.
Bach leefde weliswaar meer dan een eeuw na Luther maar toch was er een sterke connectie tussen de componist en de reformator. Bach was namelijk Lutheraan en het was dan ook Luther die Bach de inspiratie bood voor één van zijn bekendste werken, de Mattheus Passion. De reformator zag koraalzangen immers als essentieel onderdeel van de mis. In het land van Luther haalde Bach zijn inspiratie door in de voetsporen van de componist en de reformator te treden.
Het boek is geen diepgaande musicologische studie maar een aangename, vlot lezende initiatie tot de wereld van Luther. In zijn luisterboek met muziekfragmenten belicht Govert Jan Bach de musicus in Luther en de theoloog in Bach. Govert jan Bach staat ook stil bij het ernstig antijudaïsme van Luther en laat talloze muziekvoorbeelden horen met renaissance- en barokmuziek door diverse uitvoerders. Hij gaat ook gedetailleerd in op de Bachcantate in vroege of oude koraalstijl (“Choralkonzert”) “Christ lag in Todesbanden” BWV 4, gecomponeerd voor de Eerste Paasdag van vermoedelijk 1708 in Mühlhausen en bewerkt voor de uitvoering op Pasen van 1724 in de Thomaskerk en de Nicolaikerk in Leipzig. Zeven strofen van het lied “Christ lag in Todesbanden” zijn nl. de Duitse bewerking van Luther van de Paassequens “Victimi Pascali laudes”.
Het luisterboek bestaat uit twee delen, verdeeld over vier cd’s. Het boek en de eerste twee cd’s bevatten informatie en uitleg over Luther, afgewisseld met treffende muziekfragmenten. Cd 1 beschrijft de levensloop van Luther, zijn religieuze standpunten en hoe Luther muziek toepaste om zijn geloofsleer te onderwijzen en te verbreiden. Luther was niet alleen hervormer, hij was ook zeer muzikaal. Muziek zou zijn leven lang een trooster en trouwe metgezel zijn. Op de 1ste cd wordt daar op ingegaan. De beknopte weergave van wat Govert Jan Bach op deze cd vertelt vinden we in het bijhorend boek als de hoofdstukken Knoten in der Seele: Luthers jeugd, Geen Luther zonder Erasmus, Uit diepe nood gered, Wittenberg, Worms en de Wartburg, De talige Luther, De Wittenberger Nachtigall: De muzikale Luther en Een stervende zwaan (Luther na Johannes Hus).
Govert Jan Bach vertelt over de Wartburg in Eisenach (foto) , waar Luther lange tijd in de Rijksban zat en waar hij zijn vertaling van het Nieuwe Testament schreef. Eisenach was tevens de geboorteplaats van Johann Sebastian Bach en de Georgenkirche, de hoofdkerk in het stadje Eisenach was de plaats waar Luther predikte tijdens de reformatie. In deze kerk werd Johann Sebastian Bach gedoopt. We ontmoeten het Augustiner klooster in Erfurt waar Martin Luther van 1505 tot 1511 leefde als monnik. In de Lutherstadt Eisleben, in de deelstaat Saksen Anhalt, bevindt zich het geboorte- en sterfhuis van Luther en de historische markt met het standbeeld van Luther. In de andere Lutherstad Wittenberg, ooit de residentie van Frederik de Wijze, bevindt zich de stadskerk waar Luther preekte. Op de deur van de Schlosskirche in Wittenberg heeft Luther zijn 95 stellingen gespijkerd, het begin van de Reformatie.
Cd 2 gaat over Johann Sebastian Bach, die weliswaar tweehonderd jaar later leefde, maar voor wie Luther van het grootste belang was. “Luthers interpretatie van de Bijbel”, schrijft de auteur, “komen we bv. in de Mattheuspassie in elk bijbelrecitatief tegen. In alle kerkmuziek van Bach is Luther trouwens constant aanwezig en zonder Luther zou Bach niet de componist geworden zijn zoals we hem nu kennen. Orgelkoraal, passiemuziek of cantate, geen Bach zonder Luther”. In het boek correspondeert deze inhoud met de hoofdstukken Tweehonderd jaar na Luther, Geboren aan de voet van de Wartburg, De jonge Bach, De middelbare Bach en De ‘late’ Bach.
De cd’s 3 en 4 bevatten de opname van Bachs vier Lutherse missen en van zijn Sanctus BWV 328. Die worden uitgevoerd door Agnès Mellon, Gérard Lesne, Christoph Prégardien en Peter Kooy o.l.v. Philippe Herreweghe, een ondertussen vertrouwde standaardopname. Toelichting bij deze Lutherse missen lezen we in hoofdstuk 13. Heel mooi uitgegeven, warm aanbevolen.
Govert Jan Bach (°1947) is als specialist van het leven en werk van Johann Sebastian Bach, de auteur van luisterboeken over de Matthäus Passion, de Johannes Passion en het Weihnachtsoratorium. Sinds 2012 is hij programmamaker bij de Concertzender voor de dagelijkse uitzendingen “Geen dag zonder Bach”.
Govert Jan Bach Maarten Luther en Johann Sebastian Bach Twee grensverleggers boek + 4 cd Rubinstein Warner Classics/Erato 48 bladz. geïllustreerd ISBN 9789047622970
