De Joods-Oostenrijks-Amerikaanse neurowetenschapper legt uit wat er in onze hersenen gebeurt wanneer we naar kunst kijken.

Eric Kandel, geboren in Wenen in 1929, maar in 1939 gevlucht naar de V.S., is één van de meest erkende neurowetenschappers ter wereld. Hij kreeg trouwens in 2000 de Nobelprijs voor Geneeskunde. Vooral zijn bevindingen op het gebied van leren waren baanbrekend. Door bevindingen bij het experimenteren met zeeslakken bleek hoe het leervermogen bij mensen werkt. Via communicatie en uitwisseling worden nl. anatomische veranderingen van de hersenen geproduceerd, een bewijs dat psychotherapie, moleculair en dus duurzaam, werkt. Kandel specialiseerde zich als specialist van de moleculaire en cellulaire werking van het zenuwstelsel, op de vorming op moleculair niveau van het korte- en langetermijngeheugen. Daarvoor kreeg hij trouwens de Nobelprijs.

De carrière van Kandel, “The rock star of neuroscience”, was en is een levend voorbeeld van interdisciplinair onderzoek. Hij begon zijn studies nl. met geschiedenis en literatuur aan Harvard en eindigde ze met een doctoraat in de geneeskunde aan New York University. Sindsdien bestudeerde hij neurobiologie, deed hij gedragsonderzoek en is hij sinds 1974 professor Biochemie en Biofysica aan Columbia University New York. Het feit dat zijn opleiding in de geesteswetenschappen een geschikte basis was voor zijn verder wetenschappelijk onderzoek binnen de integratie van neurowetenschap en cognitieve psychologie wordt aangetoond in zijn boek “The Age of Insight, The Quest to Understand the Unconscious in Art, Mind, and Brain from 1900 to the Present” (“Das Zeitalter der Erkenntnis“), een boek volgens het principe van “the mind is what the brain does”.

Waarover gaat zijn boek ? Even ter inleiding. De door de taalwetenschap van Chomsky beïnvloede cognitieve psychologie was een reactie op de oudere theorie van de door Pavlovs reflexsfysiologie beïnvloede filosofie achter de gedragspsychologie (behaviorisme) van Watson, Skinner en Thorndike. De cognitieve psychologie, het analyseren en bestuderen van informatieverwerking in de hersenen, i.t.t. het zoeken naar functionele verbanden tussen innerlijk (gedachten, gevoelens) en uiterlijk gedrag (omgeving), ontwikkelde zich vooral in de jaren ’50 en ’60 aan Harvard, nabij Boston, waar Eric Kandel studeerde.

Zijn boek brengt de lezer eerst naar het Wenen van Freud, Klimt en Arthur Schnitzler. Het was nl. daar dat de meest prominente wetenschappers en kunstenaars een revolutie begonnen die het inzicht in de menselijke geest en de relatie tot kunst voor altijd zou veranderen. Wat gebeurt er in onze hersenen als we naar kunst kijken, welke inzichten en emoties worden geactiveerd, en in welke mate zijn ze de basis voor empathie of creativiteit?, vraagt Kandel zich af. En precies om dat uit te leggen gaat hij eerst naar de stad waar rond 1900, een nauwe en productieve uitwisseling plaatsvond tussen de belangrijkste psychologen, artiesten en literaire figuren van die tijd. Vertrekkend vanuit deze bijzondere sfeer, vertelt Kandel het magisch verhaal van de moderne wetenschap van de geest, van het begin tot vandaag.

In het eerste deel “Een psychoanalytische psychologie en kunst van onbewuste gevoelens”, beschrijft hij de oorsprong. Hij vertelt eerst over de Weense kunstenaars, schrijvers en geleerden die elkaar ontmoetten in het Salon van Berta Zuckerkandl, de dochter van Moritz Szeps, hoofdredacteur van het “Neue Wiener Tagblatt”, die gehuwd was met de anatomist Emil Zuckerkandl. Eric Kandel heeft het dan over de oorsprong van de wetenschappelijke psychiatrie, de ontwikkeling van een op de werking van de hersenen gebaseerde psychologie en de oorsprong van een dynamische psychologie. Hij vertelt dan verder over de zoektocht naar het innerlijk leven in de literatuur, de representatie van vrouwelijke seksualiteit en de psyche in kunst, en over de koppeling van erotiek, agressie en angst in de kunst.

In zijn tweede deel “Een cognitieve psychologie van visuele waarneming en de emotionele respons op kunst”, verduidelijkt hij vervolgens de ontdekking van de relevantie van de kijker en de hersenen als creativiteitsmachine, en het verband tussen kennis en visuele waarneming.

In “De biologie van het visueel antwoord op kunst” gaat het over de verwerking van visuele beelden in de hersenen, de deconstructie van het visueel beeld in bouwstenen van vormperceptie en over de informatieverwerking als reconstructie van de wereld die we zien (de perceptie van het gezicht, handen en lichaam door de hersenen). Hij vervolgt dan met de duiding van de functie van herinneringen bij het zoeken naar betekenissen, de deconstructie van gevoelens tijdens de zoektocht naar emotionele primaire vormen en de artistieke weergave van gevoelens in en met gezichten, handen, lichaam en kleuren, en de onbewuste emoties en bewuste gevoelens die geuit worden door het lichaam.

Het vierde deel “De biologie van het emotioneel antwoord op kunst” gaat over de controle van cognitieve emotionele informatie, de biologische reactie op schoonheid en lelijkheid in kunst, de mogelijke toegang tot de gedachtewereld over kunst en kenniswereld van een andere persoon, modellen van vreemde denkwerelden, en over hoe de hersenen emotie en empathie beheersen.

In het laatste deel “De ontwikkeling van een dialoog tussen beeldende kunst en wetenschap” behandelt hij het Oostenrijks Expressionisme, het cognitief onbewuste en de creatieve hersenen, talent en creativiteit, en ten slotte, volgt het doel en de essentie van zijn boek, zelfkennis. Zelfkennis als de nieuwe dialoog tussen kunst en natuurwetenschappen, de ogenschijnlijke paradox à la Kierkegaard, als de synthese van extern waargenomen, gedeconstrueerde kennis en van intern, verstandelijk opnieuw gereconstrueerde kennis. Fenomenaal interessant en essentieel. Zeker, zeker lezen. Een must !

Eric Kandel Das Zeitalter der Erkenntnis Die Erforschung des Unbewussten in Kunst, Geist und Gehirn von der Wiener Moderne bis heute Duits 704 bladz. Uitg. Pantheon ISBN 978-3-88680-945-5  

Eric R. Kandel The Age of Insight, The Quest to Understand the Unconscious in Art, Mind, and Brain from 1900 to the Present Engels 656 bladz. Random House Usa Inc  ISBN 9781400068715