Het lijkt wel of de lancering van de euro de verschillen in Europa alleen maar sterker heeft aangezet, terwijl het tegenovergestelde de bedoeling was. Vooral sinds de schuldencrisis in Griekenland en andere mediterrane landen. Hoe kan dat, vraagt Bakker zich af? De populaire verklaring zoekt het in de verschillen tussen zorgelijke protestanten uit het kille Noorden en zorgeloze katholieken in het zwoele Zuiden.

In ‘Onbegrepen Europa’ zoekt Bakker naar de ware achtergrond van de mentaliteitsverschillen binnen Europa. Hij ontdekte vooreerst dat waar het feodaal stelsel geen voet aan de grond kreeg, een middenklasse opbloeide in Scandinavië, Nederland en Duitsland, maar bijvoorbeeld ook in Noord-Italië. Waar dat niet gebeurde bleven de verhoudingen tot op de dag van vandaag, eigenlijk als in die oude standenmaatschappij. Wie eenmaal ziet dat dáár de breuklijn ligt, beseft dat voor een solidair Europa meer nodig is dan een kloppend huishoudboekje, schrijft Bakker.

Europa, en zeker West-Europa, is vandaag een van de welvarendste en vredigste delen van de wereld. Zonder één keer je paspoort te trekken, schrijft Bakker,  kan je reizen van Brest naar Athene, en van Lissabon naar Helsinki. En onderweg kan je in veel van die landen met dezelfde munt betalen. Dat lijkt nu normaal, maar wie voor 1990 werd geboren, kan zich waarschijnlijk nog herinneren dat dit niet kon, en wie voor de Tweede Wereldoorlog werd geboren herinnert zich een Europa dat tot op het bot verdeeld was door een bloedige oorlog. Daarna, vanaf de jaren vijftig, leek betrekkelijke harmonie gewoon. Maar de vraag is, hoe vanzelfsprekend is het dat dit zo blijft?

Na een ingrijpende bankencrisis die in 2007 begon, raakten de zwakkere eurolanden in een schuldencrisis verzeild; Noord-Europese economieën moesten de Zuid-Europese te hulp schieten. Breuklijnen tussen Europese regio’s die aan het vervagen waren, werden ineens weer zichtbaar. In Noord-Europa deelt een groot percentage van de mensen in de welvaart. Ieder die iets wil en kan, krijgt kansen. En ondanks sombere observaties over de groeiende kloof tussen rijk en arm is de middenklasse daar nog altijd veruit de grootste groep.

Aan de tegenstellingen die aan de oppervlakte kwamen, lijkt een diepgaand verschil in mentaliteit ten grondslag te liggen. In het Noorden geloven de mensen dat ieder individu, dus ook elk land, eerst moet proberen zijn eigen problemen op te lossen. De zuiderling gaat er meer van uit dat hogere machten aan de touwtjes trekken, dus als er problemen zijn, moeten zij die dus oplossen. In het Noorden geloven de mensen dat ze hun eigen lot kunnen beïnvloeden, in het Zuiden hebben mensen het gevoel dat ze dat niet kunnen. Een belangrijke vraag waarover verbazend genoeg weinig serieus is nagedacht, is: waar komt het verschil in mentaliteit vandaan?

Duitsland, Nederland en de Noorse landen behoren tot de rijkste ter wereld, die zich een royale verzorgingsstaat veroorloven. In politiek opzicht hebben ze hun consensuscultuur gemeen, mogelijk dankzij het relatief grote vertrouwen dat de burgers in die landen hebben in elkaar én in hun overheden. Maar de grote vraag is, waarom? Waarom juist dáár en waarom liggen de verhoudingen in aanpalend België en in Groot-Brittannië meteen al zo anders? En waarom lijkt de Zwitserse samenleving in zo veel opzichten dan weer wél op die in de Noord-Europese landen?

Een eerste antwoord vond de auteur in een onderzoek van de Duitse socioloog Bruno Hildenbrand (°1948). Hij ontdekte een verrassende samenhang met het fenomeen dat de boeren in Zuid-Duitsland het land waarop ze werken vanouds in eigen bezit hadden, terwijl in Noord-Duitsland – de Hanzesteden aan de kust uitgezonderd – grootgrondbezit de norm was, en de boeren daar dus pachters waren, of slechts landarbeiders. Daarmee schetste Hildenbrand een beeld dat haaks stond op het ingesleten idee dat begin 20ste eeuw werd gelanceerd door de socioloog Max Weber, namelijk dat de hogere welvaart in Noord-Europa verband hield met de protestantse mentaliteit.

Bert Bakker is zelfstandig financieel-economisch journalist. Voor een reeks van maand-, week- en dagbladen schreef hij over vrijwel alle aspecten van de financiële wereld. Zijn werkend leven begon hij echter als bankier-in-opleiding, gestationeerd in Brazilië. Daar was hij drie jaar deelgenoot van een Latijns-Amerikaanse manier van leven en denken. Zijn brede interesse binnen het financieel-economische spectrum, bleek ook uit zijn succesvolle boek over het kopen en verkopen van kunst: Onschatbare waarde.

Dit boek brengt eerst uitvoerig in kaart wat typisch Noord-Europees is, en waaruit die typische eigenschappen historisch te verklaren zijn, maar niettemin concludeert het dat al die opgesomde karakteristieken die voor Noord-Europees doorgaan, bijna niets te maken hebben met Noord-Europa als geografische aanduiding. Een verhelderende en kritische analyse van Europa’s recente welvaart, een vertrekpunt voor meer begrip en betere, productievere samenwerking. Een aanrader.

Bert Bakker Onbegrepen Europa, Nieuw licht op een eeuwenoude tweedeling 268 bladz. Uitg. atlas contact ISBN 978 90 450 2856 9