Op 20 januari 1942, nu 71 jaar geleden, kwamen Duitse nazikopstukken en hooggeplaatste ambtenaren in Berlijn bijeen om te spreken over de “Endlösung der Judenfrage”, de oplossing van het Jodenvraagstuk. Tijdens deze Wannseeconferentie presenteerde Reinhard Heydrich de plannen die ervoor zouden zorgen dat Europa voor eens en voor altijd verlost zou zijn van de Joden.
In een mooi bosrijk gebied aan de rand van Berlijn verzamelden zich op 20 januari 1942 vijftien personen in de Villa Marlier am Wannsee, het buitenverblijf van de Reichssicherheitshauptamt, de Duitse Veiligheidsdienst. Onder hen waren ministers, staatssecretarissen en een aantal SS-officieren, vrijwel allemaal hoogopgeleid. Van de aanwezigen waren er slechts twee mannen ouder dan vijftig jaar en had de helft de leeftijd van veertig nog niet eens bereikt. De vergadering stond onder leiding van Reinhard Heydrich (foto), het 37-jarige hoofd van de Sicherheitsdienst die nauwelijks vier maanden later om het leven zou komen toen in Praag een handgranaat in zijn auto werd gegooid.
Op 20 januari 1942 kwamen vijftien mannen, allemaal hooggeplaatste vertegenwoordigers van de nationaalsocialistische staat, de partij en de Schutztaffel (ss), onder wie vier staatssecretarissen, twee in rang gelijke topambtenaren en een onderstaatssecretaris – op uitnodiging van Reinhard Heydrich, chef van het Reichssicherheitshauptamt, bijeen in een luxueuze villa aan de Wannsee aan de westelijke rand van Berlijn. Eind 1940 was de villa in het bezit gekomen van de stichting Nordhav, die in juli 1939 door Heydrich in het leven was geroepen ‘voor het aankopen en onderhouden van vakantieverblijven voor leden van de Sicherheitsdienst van de SS en hun familieleden. Tegelijkertijd werd het gastenverblijf ‘de laatste tijd zeer enthousiast voor besprekingen en buitengewone bijeenkomsten gebruikt’, zoals blijkt uit het mededelingenblad van Bureau VI van het Reichssicherheitshauptamt (RSHA) van 7 augustus 1942. In dat door de SS als gastenverblijf in gebruik genomen landhuis werd een “vergadering” belegd over de definitieve oplossing van het Jodenvraagstuk.
Vijftien mannen, onder wie tien met een universitaire opleiding, negen van hen waren juristen van wie er acht gepromoveerd waren, bespraken “deze kwesties” onder aangename omstandigheden in een bijna idyllische omgeving, met grote toewijding op een zakelijke en deskundige manier. Niemand in het gezelschap stelde het project als geheel, de moord op elf miljoen! Joden, ter discussie… In zijn uitnodiging verwees Heydrich naar een taak die Hermann Göring hem op 31 juli 1941 had opgedragen om ‘samen met de andere relevante centrale instanties alle noodzakelijke organisaties en inhoudelijke voorbereidingen te treffen voor een alomvattende oplossing van het Jodenvraagstuk in Europa en hem daartoe op korte termijn een alomvattend plan te doen toekomen.
Toen de conferentie plaatsvond, waren al honderdduizenden Joden systematisch vermoord, in de Sovjet-Unie, in het district Galicië van het Generaal-gouvernement (het bezette deel van Polen),in Servië en in de ‘Warthegau’. In dit laatste gebied, het door de nazi’s gevormde en bij het rijk ingelijfde deel van Polen, was al het eerste vernietigingskamp gebouwd: vanaf 6 december 1941 werden in de buurt van het plaatsje Chelmno duizenden mensen opeengepakt in speciaal ontworpen gaswagens, waarvan de uitlaatgassen in de laadruimte werden geleid zodat de gevangenen door verstikking om het leven kwamen. In het district Lublin in het Generaal-gouvernement was sinds november 1941 een vernietigingskamp in aanbouw, en op verschillende andere plaatsen werden voorbereidingen getroffen om mensen met dodelijke gassen te vermoorden.
Heydrichs uitnodiging maakt twee zaken duidelijk. Aan de ene kant ging het hem om de ‘alomvattende oplossing van het Jodenvraagstuk in Europa’ die hij in opdracht van Göring moest voorbereiden en met andere centrale instanties wilde afstemmen – uiteraard met hem als eindverantwoordelijke. Anderzijds bestond er kennelijk eveneens behoefte aan opheldering over de vraag hoe de al vanaf midden oktober op gang gekomen massadeportaties uit het Rijksgebied in het ‘alomvattende plan’ geïncorporeerd moesten worden.
Het oorspronkelijk plan om de Europese Joden na een snelle overwinning op de Sovjet-Unie naar de nieuw bezette oostelijke gebieden te deporteren, kon als gevolg van de militaire omstandigheden niet op de korte termijn gerealiseerd worden. Tegelijkertijd had het executeren van Joodse burgers in de Sovjet-Unie (en in Servië) een zodanig grote omvang bereikt dat zich voor de verantwoordelijke autoriteiten de mogelijkheid voordeed de ‘definitieve oplossing van het Jodenvraagstuk’ in deze contreien nog vóór het einde van de oorlog te verwezenlijken.
In Hoofdstuk I schetst de auteur de voorgeschiedenis van de conferentie, zijnde, territoriale oplossingen, massa-executies en volkenmoord in de Sovjet-unie in de zomer van 1941, regionale Endlösungen, vernietigingsbedreigingen en de noodzaak tot handelen, eind 1941. In Hoofdstuk II gaat het over de Wannseeconferentie, de deelnemers, de vertegenwoordigers van de centrale instanties en van het civiele bezettingsbestuur en functionarissen van de SS. Hoofdstuk II verhaalt het gruwelijk vervolg, de Endlösung wordt werkelijkheid, vernietiging door arbeid, deportaties en massamoord in het voorjaar van 1942 en de escalatie van de Jodenpolitiek, mei-juni 1942. Als laatse, Resumé – De historische betekenis van de Wannseeconferentie en de originele Duitse notulen
Wanneer de vijftien hooggeplaatste vertegenwoordigers van het nationaalsocialisme op uitnodiging van Reinhard Heydrich bijeen kwamen in de luxueuze villa aan de Wannsee, even buiten Berlijn, betrof de vergadering de “definitieve oplossing’ van het “Joodse vraagstuk’. In de notulen werd de uiteindelijke beslissing vastgelegd. In totaal zouden elf miljoen mensen worden gedeporteerd naar werkkampen, waar zij zouden worden blootgesteld aan gedwongen arbeid die ze niet geacht werden te overleven. Voor het definitief afrekenen met overlevenden en arbeidsongeschikten werden andere methodes uitgedacht. Een gruwelijke beslissing voor de Europese Joodse gemeenschap, een beslissing die in minder dan twee uur werd beklonken… Een meerwaarde van het boek is dat het die notulen bevat met annotaties van de auteur.
Na de inval in de Sovjet-Unie in juni 1941 maakte Duitsland zich al schuldig aan massamoorden in de bezette gebieden. De beslissing om de Joden te vervolgen was dan ook al eerder genomen. Heydrich had in juli 1941 een eerste schriftelijk verzoek gekregen van Göring, naar aanleiding van Hitler’s verlangen om alle Joden in Europa uit te roeien. Ondanks zijn vastberadenheid had de Führer zelf geen expliciet voorstel aangedragen ten aanzien van de uitvoering hiervan. Zijn ondergeschikten mochten uitzoeken hoe dit Joden probleem kon worden opgelost. In Berlijn werd daarom gesproken over de concrete organisatorische invulling van de campagne die tegen de Joden zou worden gevoerd. De bijeenkomst aan de Wannsee had daarnaast voor de SS tot doel om zich te verzekeren van de noodzakelijke medewerking van de ministeries van Buitenlandse Zaken en Justitie.
Hoewel tijdens de Wannseeconferentie de definitieve keuze voor genocide werd bevestigd, spraken de aanwezigen niet in zulke bewoordingen. Uit de notulen die Adolf Eichmann opstelde, en die in 1947 op het Ministerie van Buitenlandse Zaken werden aangetroffen, bleek dat ze het hadden over een ‘verplichte evacuatie’ naar het oosten. Een optelsom wees uit dat het daarbij in totaal om zo’n elf miljoen Joden zou gaan. Voor het gemak waren alvast de Joodse inwoners van Engeland en neutrale landen als Zweden en Zwitserland meegerekend, want die zouden het te zijner tijd toch ook moeten ontgelden.
Volgens de plannen die Heydrich kenbaar maakte, zou het aantal Joden na de deportatie als gevolg van zware dwangarbeid, vooral in de wegenbouw, al flink worden uitgedund. Voor de Joden die deze ‘natuurlijke reductie’ overleefden was er een efficiëntere ‘speciale behandeling’. Op het moment dat deze woorden werden uitgesproken, was de eerste gaskamer in Polen al een maand in gebruik.
Eén van de weinige agendapunten die discussie opleverde, was de behandeling van Mischlingen, Joden die voortkwamen uit een gemengd huwelijk, of waarvan één grootouder Joods was. Volledige overeenstemming werd hierover niet bereikt. Wel werd mede op basis van de ‘Rassenwetten van Neurenberg’ (1935), die onder meer huwelijken tussen Duitsers en Joden verboden en Joden hun burgerrechten ontnamen, gesuggereerd dat Mischlingen in ieder geval gesteriliseerd moesten worden.
Uiteindelijk stemden alle aanwezigen in met de plannen zoals die waren gepresenteerd door Heydrich, en werd het lot van de Joodse bevolking in de door nazi-Duitsland bezette gebieden bezegeld. Ondanks het luchtig, eufemistisch taalgebruik en de korte duur van de bijeenkomst, waarna bovendien nog even gezellig werd geluncht, vormde de Wannseeconferentie van 20 januari 1942 hét keerpunt in het afschuwwekkend beleid van de nazi’s ten aanzien van de systematische vernietiging van de Joden in Europa. In zijn boek laat Longerich zien hoe een abstracte intentie om de Joden te vernietigen zich ontwikkelde tot een nauwkeurig en systematisch programma. De Wannseeconferentie is van extreem groot belang geweest binnen de context van de Holocaust. “Wannseekonferenz. Der Weg zur „Endlösung”, in 2016 uitgegeven door Pantheon Verlag München, werd vertaald door Fred Reurs. Het is een boek dat naar de keel grijpt en dat laat zien waartoe mensen in staat zijn… Het is afschuwelijk, akelig en mensonterend, maar een absolute must. Zeker, zeker lezen.
Peter Longerich (°1955) is een vooraanstaand onderzoeker naar de geschiedenis van het nazisme. In 1989 publiceerde hij reeds “Die Wannsee-Konferenz vom 20. Januar 1942. Planung und Beginn des Genozid an den Europäischen Juden. Ed. Hentrich, Berlin 1998, ISBN 3-89468-250-7. (Öffentlicher Vortrag im Haus der Wannsee-Konferenz am 19. Januar 1998; ergänzt durch eine kommentierte Auswahlbibliographie zur Wannsee-Konferenz und dem Beginn des Völkermords an den europäischen Juden; mit einem Faksimile des Konferenz-Protokolls)”. Eerder publiceerde hij o.a. over Himmler, Hitler en Goebbels.
Peter Longerich De Wannseeconferentie De weg naar de ‘Endlösung’ 213 bladz. Uitg. UNIEBOEK | HET SPECTRUM ISBN 9789000358854