De uitgeverij De Bezige Bij publiceerde de Nederlandse vertaling van “Leningrad, Siege and Symphony”, het boek van Brian Moynahan over de 7de symfonie van Sjostakovitsj. Het boek is zo wat het indrukwekkendste boek ooit geschreven over één enkele compositie.
De Zevende Symfonie van Sjostakovitsj werd voor het eerst opgevoerd in zijn geboortestad Leningrad, op 9 augustus 1942. In september 1941 waren de nazi’s begonnen met het beleg van de stad, die al vele jaren leefde onder de terreur van Stalin; ruim een miljoen mensen stierven er en nog eens anderhalf miljoen ontvluchtten de stad. Tegen die achtergrond schreef Sjostakovitsj zijn symfonie over het beleg, die een kreet van afschuw was, maar tegelijk hoop wilde bieden. De musici die haar uitvoerden, waren afkomstig van stedelijke orkesten in verval en voelden zich amper bij machte te spelen. Maar ze speelden – tegen hun ellende in, over hun ellende heen. Brian Moynahan geeft in zijn boek een adembenemend beeld van het belegerde Leningrad en van Sjostakovitsj, worstelend met zijn compositie. Symfonie van honger, dood en hoop is een hartverscheurend verslag van een gruwelijke periode, én van een heroïsche poging de ellende te ontstijgen door de muziek.
De 7de symfonie op.60 ‘Leningrad’ van Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975) werd hét symbool van het Sovjet verzet tegen het totalitair nazi regime en de aanval op de Sovjet Unie door het internationaal georganiseerd fascisme. De muziek verklankte wat ca.25.000.000 Sovjetburgers tijdens de Grote Vaderlandse Oorlog moeten hebben meegemaakt. Sjostakovitsj zelf maakte het mee als brandweerman…
Sjostakovitsj begon, geïnspireerd door het lezen van Psalm teksten, de compositie op 19 juli 1941, vóór het beleg van Leningrad dat duurde van 8 september 1941 tot 27 januari 1944. Hij voltooide de finale in december 1941 in Koejbysjev (vandaag Samara), een kleine duizend kilometer ten oosten van Moskou, naar waar hij door de Sovjet autoriteiten geëvacueerd was en die toen tijdelijk de hoofdstad van de Sovjet-Unie was. Op 5 maart 1942 ging de kolossale symfonie daar in première. Het eveneens geëvacueerd orkest van het Bolsjojtheater van Moskou speelde het werk o.l.v. Samoeil Samosoed. Die had reeds de premières gedirigeerd van Sjostakovitsj’s Lady Macbeth uit het district Mtsensk en De Neus.
Samosoel werd in 1951 de oprichter van het Filharmonisch Orkest van Moskou en werd in 1957 opgevolgd door Kiril Kondrashin. Op 29 maart 1942 volgde de première in Moskou en op 9 augustus 1942 werd de symfonie gespeeld in het belegerde Leningrad o.l.v. Karl Ilitch Eliasberg. Het klein orkest bestond uit achter gebleven of nog in leven zijnde leden van het Leningrad Filharmonisch orkest en van het Leningrad Radio Orkest, en uit militairen. Eliasberg werd echter na de bevrijding opzij geschoven door Yevgeni Mravinski die van 1938 tot 1988 eerste dirigent was van het Leningrads Filharmonisch Orkest. Mravinski dirigeerde de wereldpremières van zo maar eventjes zes symfonieën van Sjostakovitsj, waaronder de nummers 5, 6 en 8 die Sjostakovitsj aan hem opdroeg.
Dank zij de quasi onmiddellijke radio-uitzending op 29 juni 1942 door het London Symphony Orchestra o.l.v. Henry Wood, gevolgd door de uitvoering tijdens een Proms concert in de Royal Albert Hall, werd de symfonie snel buiten Sovjet Rusland bekend. Voor de Amerikaanse première was in april 1942 een microfilm van de partituur vanuit Teheran en Caïro per vliegtuig naar de VS gevlogen. De première in de Verenigde Staten, in New York op 19 juli 1942 door het NBC Symphony Orchestra onder leiding van Arturo Toscanini, was echter een uitvoering die Sjostakovitsj afkeurde en hem zelfs kwaad maakte. Op 20 juli 1942 verscheen Sjostakovitsj wel op de cover van het Amerikaans tijdschrift Time afgebeeld als brandweerman in Leningrad.
Naar Sjostakovitsj’ eigen woorden komt de symfonie hier op neer : De eerste beweging verklankt het vredig leven in de oogst maand augustus in Leningrad. De sfeer is eerder vreugdig en opgewekt. Maar dan pakken zich de donkerste wolken boven het land samen. De Sovjetburgers wisten dat zij onoverwinnelijk waren. Het scherzo en het adagio verklanken het vertrouwen in de aanstaande overwinning, rechtvaardigheid en geluk en de finale verklankt de overwinning.
Brian Moynahan geeft in zijn boek, o.a. door fragmenten uit dagboeken en brieven, een adembenemend beeld van het belegerd Leningrad en van Sjostakovitsj’ worsteling met zijn compositie. “Symfonie van honger, dood en hoop” is hartverscheurend en huiveringwekkend. Het is het onheilspellend verslag van gruwel en ellende. Het boek gaat over het lijden van Leningrad, Sjostakovitsj’ moeizaam creatief proces, het hardnekkig en genadeloos verzet van het Rode Leger, de onmetelijke ontberingen en de strijdlust van de Sovjets, de arrestaties en executies van anti-Sovjet verdachten, de huiveringwekkende terreur van Stalin en de nachtmerrie van de winter met honger en hongerdood. En dit alles verklankt in misschien wel de indrukwekkendste symfonie van de 20ste eeuw, de symfonie die als geen ander naar de keel grijpt. Het lezen van dit boek is een must want het is een monument over geschiedenis, over muziek en over datgene wat mensen elkaar kunnen aandoen. Een magistraal boek !
Brian Moynahan (°1941) schreef reeds diverse boeken over de Russische geschiedenis. Hij studeerde geschiedenis in Cambridge en werkte o.a. bij The Times en The Sunday Times. Hij schreef o.a. The Faith: A History of Christianity, Rasputin, Forgotten Soldiers en The Russian Century: A History of the Last Hundred Years. Zijn laatste boek, Jungle Soldier, The True Story Of Freddy Spencer Chapman, werd een bestseller.
Brian Moynahan Symfonie van honger, dood en hoop Leningrad 1941-1943 Uitg. De Bezige Bij 569 bladz. ISBN 9789023488927