Heeft de Romeinse keizer Constantijn écht een bovennatuurlijk visioen gezien dat hem hielp zijn vijand te verslaan? Onderzoekers Jona Lendering en Vincent Hunink leggen de legende onder de loep in hun boek “Het visioen van Constantijn”.
In het Romeinse Rijk werden christenen vervolgd en ter dood veroordeeld. Volgens verhalen kreeg keizer Constantijn in het jaar 312 een visioen, bekeerde hij zich daarna tot het christendom, versloeg hij zijn vijanden en begon hij in de jaren erna de kerk te begunstigen. Zijn bewind en zijn bekering worden gezien als een keerpunt in de geschiedenis, waardoor het christendom zich verder door Europa kon verspreiden. Lendering en Hunink laten zien dat deze versie van de geschiedenis niet helemaal klopt.
De twee oudheidkundigen onderzochten enorme hoeveelheden historische bronnen om de werkelijke gebeurtenissen te achterhalen, waaronder de oudste tekst waarin het visioen voorkomt. Uit hun boek verrijst een beeld van het rijk van Constantijn in de vierde eeuw, een turbulente periode vol oorlogen en politieke machtsspelletjes. Of, zoals Lendering en Hunink het formuleren, het was een ‘chaos die alles in zich heeft voor een historische soap noir’. Opvallend is de ambiguïteit van Constantijn die met allerlei slimme tactieken politieke en religieuze groeperingen aan zich wist te binden en tevreden te houden. Hij was eerst een handig politicus, en pas daarna gelovige.
Informatie over belangrijke politieke of historische gebeurtenissen blijkt, net als tegenwoordig, soms onbetrouwbaar. Oude verslagen spreken elkaar tegen, zijn onvolledig of blijken regelrechte betaalde propaganda. ‘Wie de Oudheid bestudeert, merkt dat zelfs een belangrijke historische gebeurtenis in een goed gedocumenteerde periode lastig te duiden is’, schrijven Lendering en Hunink. ‘Laten zien wat niet en wat wel te weten valt, dat is de ambitie van dit boek.’
De auteurs hebben het achtereenvolgens over legende, crisis, een spirituele crisis? De Franken, de Tetrarchie, Constantijns eerste regeringsjaren, de Lofrede van 310, Panegyriek, het visioen van Constantijn, de slag bij de Milvische Brug, Dromende keizers, Ambiguiteiten, de kerstening, heidens visioen, christelijke legende. De stamboom, een landkaart, tijdlijn, noten en het register vervolledigen het boek.
In de tijd van de christenenvervolgingen, zo lezen we, had keizer Constantijn een visioen, waarna hij zich tot het christendom bekeerde, zijn vijanden versloeg en de kerk begon te begunstigen. Dit was het moment waarop de kerstening begon en de grondslagen werden gelegd voor de christelijke Middeleeuwen.
Na enkele inleidende hoofdstukken over de wereld van Constantijn is de kern van dit boek de op p. 55-78 vertaalde oudste bron over dat visioen: een lofrede die in 310 is uitgesproken in Trier. Na die redevoering komt de eigenlijke vraag aan de orde: hoe uit dat visioen, dat een heidens karakter had, een christelijke legende kon ontstaan. Dit alles wordt geregeld onderbroken door uitleg over de wijze waarop oudheidkundigen tot hun conclusies kwamen. 
De cruciale gebeurtenissen vonden plaats in de jaren 312-313, zo lezen we. Twee paar keizers betwistten elkaar de heerschappij: Licinius in de Balkanprovincies had zich verbonden met Constantijn in Gallië, terwijl Daia in het oosten bondgenoot was met wat Eusebios vertelt: dat de keizer en zijn manschappen in de loop van de middag een zegeteken van licht zagen in de vorm van een kruis. De Redenaar van 310 legde dit uit als manifestatie van Apollo en Victoria; de christenen gaven hun eigen uitleg aan hetzelfde verschijnsel; aan het einde van zijn leven was Constantijn ervan overtuigd geraakt dat de laatsten de betere verklaring hadden gegeven. Als het labarum, zoals Eusebios vertelt, dit beeld weergaf, is dit visioen te associëren met het Pax-Christi teken in een krans.
Na Constantijns dood, schrijven de auteurs, zetten diens zonen het pro-christelijke beleid voort. Constantinus II regeerde vanuit Trier over het westen, Constantinus II resideerde in Antiochië en beheerste de oostelijke gebieden, terwijl Constans vanuit Milaan Italië en de Balkan bestuurde. In 340 stak Constantinus de Alpen over, wat Constans uitlegde als agressie en uitliep op een broederkrijg, waarin Constantinus het leven liet. Constans regeerde tot 350 en werd gedood door Magnentius, een rebel in Gallië, die op zijn beurt weer werd verslagen door Constantinus II. Deze zou tot 361 heersen over het hele imperium. Hoewel de Franken zich in de nasleep van Magnentius’ opstand vestigden in het huidige Brabant, de Alemannen de Elzas binnendrongen en er problemen waren in het oosten, was het imperium als geheel stabiel. De tetrarchen en Constantijn hadden een solide rijk geschapen, waarbinnen het christendom rustig kon groeien.
Het arianisme, dat besproken was geweest in Nikaia, vervolgen ze, bleef de gemoederen bezighouden en de debatten raakten verstrengeld met enerzijds een discussie over overheidsinmenging in geloofszaken en anderzijds een tegenstelling tussen het Griekstalig oosten en het Latijns westen. Tijdens de regering van Constantijn versnelde de ontwikkeling richting monotheïsme en begon de staat een rol te spelen in de kerk. Maar, hoe kon een heidens visioen de basis worden van een christelijke legende? Niemand zou er tussen 310 en 325 van hebben opgekeken dat Constantijn heidens en christelijk tegelijk was.
Niet Constantijn veranderde het Romeinse Rijk, lezen we, het christendom veranderde Constantijn. Misschien is het inderdaad wel zo gegaan, maar de voornaamste boodschap van dit boek is aan te tonen dat de puzzel slechts beperkt oplosbaar is. Wie de Oudheid bestudeert, merkt dat zelfs een belangrijke historische gebeurtenis in een goed gedocumenteerde periode lastig te duiden is. Laten zien wat niet en wat wel te weten valt, is de ambitie van dit boek. Uit historische teksten en archeologische vondsten proberen de twee oudheidkundigen de waarheid achter een populair verhaal te achterhalen. Heel interessant. Een aanrader.
Jona Lendering (°1964) is historicus, schrijver en recensent. Vincent Hunink is vertaler en universitair docent Grieks en Latijn aan de Radboud Universiteit. Vincent Hunink (°1962) is een Nederlands classicus en vertaler. Hij werd in 2003 assistent-professor klassiek en vroegchristelijk Grieks en Latijn aan de Radbouduniversiteit. Eerder was hij onder meer docent Latijn aan de Universiteit van Leiden.
Jona Lendering & Vincent Hunink Het visioen van Constantijn Een gebeurtenis die de wereld veranderde 176 bladz. Uitg. Omniboek ISBN 9789401913096
