“Leçons de ténèbres”, een prachtige Charpentier cd, door het ensemble “Arcangelo” o.l.v. Jonathan Cohen op het label hyperion. | Stretto – Magazine voor kunst, geschiedenis, filosofie, literatuur en muziek.

Marc-Antoine Charpentier (ca.1643-1704) componeerde opera’s, Pastorales, Musique de scène, Comédies, in de beginjaren ’70 van de 17de eeuw, Comédies-ballets voor Molière (bij “La Comtesse d’Escarbagnas”, “Le Mariage forcé” en “Le Malade imaginaire”), Interludes, Musique religieuse (o.a. 11 Missen) en Pièces instrumentales. Over zijn instrumentale muziek is relatief weinig bekend. Lange tijd leek het er zelfs op alsof Charpentier uitsluitend religieuze muziek had gecomponeerd. Hij werd gevormd door Giacomo Carissimi in Rome en werd maître de musique van het collège Louis-le-Grand. Charpentier was een heel religieus componist. In die mate zelfs dat een groot deel van zijn instrumentaal repertoire uit onderdelen bestond voor de liturgie.

Op de Charpentier cd staan de Litanies de la vierge, het Magnificat à 3, de “Ouverture pour les acre d’un évêque” en de Première, Seconde en Troisième leçon de ténèbres du Mercredi saint. De vocale solisten zijn Stéphane Degout (bariton) voor de “Première” en “Troisième leçon de ténèbres du Mercredi saint” en Samuel Boden (tenor) voor de “Seconde leçon de ténèbres du Mercredi saint”. Het ensemble “Arcangelo” staat o.l.v. Jonathan Cohen.

Frankrijk en Italië waren belangrijk voor de geschiedenis van de toonzettingen van de Klaagliederen in de 17de- en 18de eeuw. In Frankrijk ontstond een unieke vorm, de “Leçons de ténèbres”, die zich sterk onderscheidde van het vroeger, Frans motet en de Italiaanse lamentaties. De “Leçons de ténèbres” hadden een liturgische functie, maar werden ook aan het hof van Louis XIV uitgevoerd. Leçons de ténèbres werden gekenmerkt door een melismatische vocale lijn en het frequent gebruik van de “tonus lamentationum”, een middeleeuws, Gregoriaans gezang voor de Klaagliederen, dat als melodische basis diende.

De “Leçons de ténèbres” van de gewezen leerling van Giacomo Carissimi in Rome, Marc-Antoine Charpentier, (in totaal 54 Leçons en responsoria), werden gecomponeerd naar het voorbeeld van de twee cycli “Leçons de Ténèbres pour voix et basse continue manuscrit” uit 1662-1663 en 1689, van Michel Lambert, maar waren harmonisch rijker en melodisch expressiever. Charpentier gebruikte nl. meer dan Lambert, de harmonie om de tekst te accentueren. Charpentier componeerde twee soorten Leçons de ténèbres. De ene componeerde hij in een stijl die meer naar de stijl van de motetten uit zijn tijd neigde, de andere componeerde hij in een zeer geornamenteerde, vocalise-achtige stijl. Naarmate de gebeden vorderden en Goede Vrijdag naderde werden de kaarsen gedoofd, waarna duisternis (“Ténèbre”) optrad.

Adrian Powney weet de “Leçons de ténèbres”, de toonzetting van de Klaagliederen van Jeremia tijdens de barok in Frankrijk, treffend te omschrijven in de tekst van het bijbehorend cd boekje. “De “Leçons de ténèbres” vormden het officie van de Metten voor Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Heilige zaterdag, waarop elke dag drie leçons werden gezongen”, lezen we. “Traditioneel”, vervolgt Powney, “werd de eerste leçon bij het aanbreken van de dag gezongen, zoals de term Metten of Matins impliceert, maar in de tijd van Charpentier werden de diensten van de vorige avond gevierd. Vandaar dat de leçon voor donderdag ‘Mercredi’ is getiteld. Charpntiers latere leçons verschillen in meerdere opzichten met deze uit de jaren 1670. Deze werden gekenmerkt door stilistische pluraliteit tussen Italiaanse chromatiek en het Frans air de cour (een mengvorm van aria en recitatief), naast een hechte eenheid tussen tekstuele betekenis en muzikale inhoud (woord-toonschildering), met een contrapuntische schriftuur en syllabische declamatie”.

“Zowel de eerste als de derde leçon”, vervolgt hij, “werden gecomponeerd voor de bezetting van solo basstem, houtblazers, strijkers en continuo. Naast de reeds genoemde, stilistische kenmerken, gaf Charpentier in deze werken een meer prominente rol aan de instrumenten, ondanks de kerkelijke verordeningen die reductie in het gebruik van instrumenten tijdens de vastentijd oplegden. Charpentiers bezorgdheid dienaangaande, voor zowel timbre als dramatische intensivering, uitte zich in het reduceren van het dynamisch niveau, mogelijks door het gebruik van dempers, zoals aangegeven door de term ‘sourdines’, samen met specifieke stiltes, zoals ‘un grand silence’ vóór de epiode “Quomodo sedet sola civitas” (‘Hoe verlaten ligt de stad ‘). “Hieruit kunnen we afleiden”, zo lezen we, “dat de akoestiek van de kerk een effectieve rol zou kunnen hebben gespeeld bij het verlengen van de laatste noten van het voorgaand gedeelte, dat eindigt met de gezongen Hebreeuwse letter ‘Aleph’, en tevens een aangrijpende inleiding is op de tekst die volgt.

“Een melismatische schriftuur en gedurfde chromatiek”, zo lezen we, “zijn prominent aanwezig in de Seconde leçon. Hoewel dit een middel was om de aandacht van de luisteraars te vestigen op belangrijke delen van de tekst, bouwde Charpentier bij het creëren van vorm en structuur, ook een dialoog op tussen de vocale stemmen en de instrumentale partijen. De instrumentale baslijn, voor solo haute-contre en continuo, heeft niet alleen een gedefinieerde melodische vorm, maar imiteert vaak de haute-contre lijn of herhaalt verschillende van de bijbehorende figuraties om individuele woorden en zinsdelen te benadrukken, bijvoorbeeld in de passage ‘conversa est retrorsum’ (‘en draait haar gezicht weg’) waarbij de herhaling van de begeleiding meer chromatische harmonieën bevat”.

Uitvoerders zijn naast Stéphane Degout en Samuel Boden (foto’s), Anna Dennis (sopraan), Zoë Brookshaw (sopraan), Anna Harvey (mezzo-sopraan), Samuel Boden (tenor), Thomas Walker (tenor) en Ashley Riches (bas). Prachtige stemmen zorgen voor de devote sfeer en het instrumentaal ensemble “Arcangelo” speelt de continuo begeleidingen en de beide préludes tot de 1ste en 3de leçon, met de nodige, gestileerde ingetogenheid en authentieke klank. Een prachtige uitvoering, opgenomen in de stemmige St Jude-on-the-Hill, Hampstead Garden in Londen (foto). Niet te missen!