Feiten, geruchten en verzinsels zijn in de geschiedenis van Mozarts Requiem niet weg te denken. De meeste versies baseren zich op geruchten die niet helemaal onwaar zijn, en zelfs de waarheden blijken vaak meer vertakt dan men redelijkerwijs van een waarheid kan verwachten. Daardoor is het Requiem van Mozart vooral een product van de collectieve verbeelding geworden, omgeven door een rijke verhalenkrans, doordrongen van mysterie, verdachtmakingen, roddels en regelrechte fantasie. Peter Bergé brengt verduidelijking. En hoe!
Prof. Pieter Bergé zet in zijn boek eerst de feiten en waarschijnlijkheden op een rijtje en daarna komen de belangrijkste vragen over het Requiem-mysterie aan bod. Wie bestelde het Requiem en waarom? Waarom moest daarvoor een anonieme bode worden ingeschakeld? Welke rol speelde Antonio Salieri? Hoe hebben schrijvers en andere kunstenaars later met al die dubieuze geruchten en halve waarheden omgegaan?
Doel van het boek is om duidelijke antwoorden te formuleren op de hamvraag wie het Requiem van Mozart uiteindelijk componeerde. Was het inderdaad Salieri, of Haydn, of Eybler, of Süssmayr, of was het toch maar gewoon Mozart? En hoe komt het eigenlijk dat er om de haverklap ‘nieuwe versies’ van Mozarts Requiem verschijnen? In “Wie schreef het Requiem van Mozart?” wordt meermaals in brieven, krantenartikelen en biografieën, een dwaalspoor uitgezet, maar Pieter Bergé ontpopt zich als een ervaren detective en een meer dan betrouwbare en deskundige gids.
De geschiedenis van Mozarts Requiem is een kluwen van leugens, verzinsels, onwaarheden, geruchten, speculaties en zeldzame zekerheden. In het eerste deel van het boek worden de feiten, geruchten en verzinsels zo veel mogelijk uit elkaar gehouden. Daarbij wordt enkel gefocust op die elementen die echt een rol spelen in de zoektocht naar wie nu eigenlijk het ‘Requiem’ van Mozart voltooide. Achtereenvolgens gaat het over de anonieme besteller, de geheimzinnige bode, de Salieri-saga, en de speculaties over Süssmayrs betrokkenheid bij de voltooiing. Er wordt nagegaan hoe de verschillende verhalen zich genesteld hebben, en hoe ze in een tweede fase ook aanleiding hebben gegeven tot andere verzinsels.
In het tweede deel komt de vraag naar de voltooiing van het Requiem dan echt centraal te staan, rijkelijk geïllustreerd met sublieme audio (RQ) – en videofragmenten. Uiteindelijk wordt daarbij een dertigtal betrokkenen besproken , inclusief Mozart zelf.
Het verhaal begint zo ongeveer als volgt. “Op 14 februari 1791”, zo lezen we, “overleed Maria Anna Theresa Prenner von Flammberg, de echtgenote van de dertien jaar oudere Graaf Franz de Paula Anton von Walsegg (1763-1827) (silhouet). Samen bewoonden zij het Kasteel van Stuppach nabij Gloggnitz, zo’n 65 kilometer ten zuidwesten van Wenen. Om zijn overleden eega te eren deed de graaf een dubbele bestelling. Hij liet de beeldhouwer Johann Martin Fisher een grafmonument maken in marmer en graniet en bestelde bij Mozart een requiem…”
“Het is niet helemaal duidelijk hoeveel en welke componisten Constanze in de weken na Mozarts dood heeft aangezocht om het Requiem verder af te werken”, schrijft Bergé. “In ieder geval”, vervolgt hij, “werden Joseph Leopold Eybler (foto) en Franz Xaver Süssmayr (foto) erbij betrokken en was het deze laatste die de mis uiteindelijk ook voltooide – allicht in de lente van 1792. Hoe de voltooide partituur uiteindelijk bij de geheime opdrachtgever belandde, is niet helemaal duidelijk, maar het staat wel vast dat het Requiem voor het einde van het jaar zijn bestemmeling heeft bereikt.”
Het suspense verhaal begint met een schilderij. “In de tweede helft van de 19de eeuw”, vertelt Bergé, “schilderde de Ierse kunstenaar Henry Nelson O’Neil (1817-1880) nl. een doek dat ‘The Last Hours of Mozart’ heet (foto). Het tafereel toont Mozart op zijn sterfbed, omgeven door familie en vrienden, allemaal musici. Voor de samenstelling van zijn doek baseerde O’Neil zich allicht op enkele neergeschreven oog getuigenissen uit de jaren ‘20 van de 19de eeuw. Eén daarvan was een in memoriam voor de tenor Benedikt Emanuel Schack, een vertrouweling van de Mozart-familie, die een paar weken voor Mozarts overlijden, de rol van Tamino in ‘Die Zauberflöte’ had gecreëerd. Een ander getuigenis”, vervolgt Bergé, “komt van Sophie Haibel, de zus van Mozarts vrouw, Contstanze Weber. Meer bepaald in een brief van 7 april 1825 aan Georg Nicolaus Nissen zoomt ze in op een van de sleutelfiguren van het hele Requiem-verhaal, de jonge Franz Xaver Süssmayr, assistent van Mozart in diens laatste levensmaanden en op O’Neils schilderij de man met de ganzenveer, rechts vooraan.”
In Deel 1, “De feiten”, gaat het over de geruchten. Bergé bespreekt de anonieme besteller, de geheimzinnige bode en de Salieri-saga. De verzinsels zijn Mozart en Salieri (1830, 1897) en “Amadeus”, het toneelstuk en de film. In Deel 2 gaat het over de vraag, wie Mozarts Requiem voltooide. Daarna volgen Gradaties van (on)voltooidheid, het compositieproces, de eerste voltooiingspogingen, Süssmayr, het Requiem na Süssmayr, het geval Handel, en de finale vraag, wie schreef nu eigenlijk het Requiem van Mozart? Een Kleine luistergids met geluids- en videofragmenten, het chronologisch overzicht en de geciteerde werken besluiten dit hoogst interessant en origineel boek. Niet te missen! Zeker lezen.
Pieter Bergé is hoogleraar musicologie aan de KU Leuven. Hij promoveerde in 2001 met een proefschrift over Arnold Schönberg en de opera in de Weimar Republik. Daarna richtte zijn onderzoek zich vooral op de analyse van instrumentale muziek uit de late achttiende en de vroege negentiende eeuw. Verder is Bergé hoofdredacteur van Music Theory and Analysis en van Karakter – Tijdschrift van Wetenschap, en is hij artistiek directeur van Festival 20/21 (Novecento) te Leuven. Als schrijver verscheen van hem in 2016 de bundel “Homo audiens. Kleine typologie van de klassieke-concertbezoeker” (Poëziecentrum ISBN 978 90 5655 056 1). Een aanrader.
Pieter Bergé Wie schreef het requiem van Mozart? 144 bladz. geïllustrreerd Uitg Amsterdam University Press ISBN 9789463726900