De Belgische aartsbisschop en kardinaal, Désiré Félicien François Joseph Mercier (1851-1926), werd bekend door zijn moedige houding ten opzichte van de Duitsers tijdens de Eerste Wereldoorlog. Door zijn herderlijke brieven, waarin het verzet van de bevolking tegen de Duitse bezetting tot uiting kwam, kreeg hij groot aanzien in eigen land en bij de Geallieerden.Désiré Mercier werd geboren in het Waals-Brabantse Braine-l’Alleud/Eigenbrakel, waar zijn grootvader meer dan dertig jaar lang burgemeester was. Hij volgde zijn middelbare studies aan het Mechelse Sint-Rombout college en werd in 1874 tot priester gewijd. Hij was eerst leraar aan het seminarie in Mechelen en werd in 1882 titularis van de op verzoek van paus Leo XIII (foto) in Leuven opgerichte leerstoel voor thomistische wijsbegeerte. Met de steun van Leo XIII introduceerde Désiré-Joseph Mercier vanaf 1875 het neothomisme in België. Het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte (H.I.W.). vormde geruime tijd een van de belangrijkste ankerpunten voor het neothomisme.

Het succes van zijn onderwijs verzekerde hem pauselijke steun bij de oprichting van het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte aan de Katholieke Universiteit Leuven, waarvan Mercier in 1889 voorzitter werd. In 1906 werd Mercier aartsbisschop van Mechelen en in 1907, kardinaal. Als aartsbisschop van Mechelen steunde hij de opkomende christendemocratische beweging en de jongeren-arbeidersbeweging van Jozef Cardijn en na de Eerste Wereldoorlog startte hij de eerste oecumenische gesprekken met de Anglicaanse en met de Grieks-orthodoxe Kerk.Kardinaal Mercier was tijdens de Eerste Wereldoorlog, dé incarnatie van het Belgisch verzet tegen de Duitse bezetting. Met zijn beroemde pastorale kerstbrief uit 1914, ‘Patriotisme et Endurance’, verwierf hij internationale invloed en respect. Merciers uitgesproken patriottische houding bepaalde duidelijk zijn opvattingen over de nationale politiek, vooral over de ‘Vlaamse kwestie’, en zijn conflict met de Duitse bezetter maakte hem tot een held van de geallieerden. De Duitsers wisten niet altijd hoe ze met deze invloedrijke man van de kerk moesten omgaan en Paus Benedictus XV (foto) keurde de handelwijze van de Belgische prelaat niet altijd goed. De paus stond nl. via Duitse kardinalen, o.a. Franziskus von Bettinger (1850-1917) (foto’s), de aartsbisschop van München-Freising, voortdurend onder druk om Mercier in te tomen. In januari 1915 werd vanop vele kansels, zijn kerstschrijven Vaderlandsliefde en standvastige lijdzaamheid voorgelezen, waarin de gelovigen vernamen dat ze de bezettende macht, eerbied noch onderhorigheid verschuldigd waren. Mercier werd hierin niet gesteund door het episcopaat en ontliep slechts nipt een arrestatiebevel door Moritz von Bissing (foto), de gouverneur-generaal van het Keizerlijk Duits Generaal Gouvernement van België. Hij wilde voorkomen dat Mercier een martelaar werd. Het weerhield Mercier er weliswaar niet van in 1916, de deportaties van arbeiders naar Duitsland te veroordelen. (Moritz von Bissing was gehuwd met Myrrha Wesendonck (1851-1888), de dochter van Otto en Mathilde Wesendonck, het befaamd koppel uit de biografie van Richard Wagner). Terwijl Mercier de oorlogsinspanning rechtvaardigde met het oog op het herstel van de onafhankelijkheid van België, vreesde de paus dat “dit nutteloos bloedbad” niets anders betekende dan de “zelfmoord van het beschaafd Europa”. Door een kritische analyse van het beleid van kardinaal Mercier en Paus Benedictus XV. en als vervolg op zijn “Kardinaal Verzet, Mercier, de Kerk en de oorlog van 14-18”, werpt dit boek van Jan De Volder dan ook een onthullend licht op de contrasterende standpunten van de kerkleiders tijdens de “rape of Belgium”, tijdens de Grote Oorlog, nl. de Pruisische kerk-staat-verhouding, tegenover de Belgisch-liberale, fundamentele godsdienstvrijheid.

“Toen ik begin jaren ’90 voor mijn doctoraat in Rome werkte”, zo vertelt Jan De Volder, “een studie over de diplomatie van de Heilige Stoel tijdens de Eerste Wereldoorlog, kwam ik natuurlijk de figuur van kardinaal Mercier tegen. Ik raakte gefascineerd door hem, en vooral door de tweedeling tussen zijn bijna universele beruchtheid in zijn tijd, en het feit dat hij in onze dagen over het algemeen vergeten is, en ook door de spanning tussen zijn veel gevierde patriottische houding, die hem ertoe bracht de oorlogsinspanning van de geallieerde landen enerzijds en anderzijds het onpartijdige beleid en de compromissen en vredelievende inspanningen van paus Benedictus XV.” In de afgelopen jaren heeft de honderdjarige herdenking van de Grote Oorlog, nieuw wetenschappelijk werk aangemoedigd over dit cruciaal keerpunt in de moderne geschiedenis, waarbij ook de nadruk lag op de rol van de kerk en het religieus leven.Verdeeld over 8 hoofdstukken, leest u achtereenvolgens o.a. over “Belgium and the German Invasion of 1914”, “Belgium, a laboratory for Catholics in a liberal democracy”, “Catholic Party between conservatives and social Catholicism”, “The German invasion”, “A Protestant-Catholic Holy War?” en “Pope Benedict XV and the Belgian dilemma”, “Mercier’s Pastoral Letter “Patriotism and (et) Endurance” (de beroemde pastorale brief, “Patriotisme et Endurance” van Kerstmis 1914, is in het boek in zijn geheel als bijlage opgenomen) en “Cardinal Mercier and the fall of Antwerp”. Hierna volgen “In Conflict with the Occupier”, “The German reaction” en “Meanwhile in the Vatican”, “Mercier and Benedict XV”, “Letter to the bishops of Germany and Austria”, “Meeting with the pope” en “Triumph in Rome”, “Arrests, Deportations, and State Looting” en “Arrests and executions”, “Resistance against the deportations”, “The Flemish Question” en  “Flamenpolitik” (dat leidde tot het ontstaan van het Vlaams activisme), en “A Flemish university in Ghent”. Als laatste onderwerpen komen o.a., “Towards a compromise peace in 1916?”, “Pope Benedict’s peace proposal”, “The end of the war”, “Belgium after the armistice” en “Triumphal tour of the United States and Canada” aan bod. (Zijn bezoek in 1919 aan de Verenigde Staten en Canada was een ware triomftocht, en hij keerde terug met negentien eredoctoraten). Zeker lezen.

Jan De Volder (°1967) (foto) is een Belgische historicus uit Wilrijk, gespecialiseerd in kerk en religie tijdens Wereldoorlog I en II. Na zijn humaniora Latijn-Grieks aan het Onze-Lieve-Vrouw-van-Lourdescollege in Edegem, studeerde hij Romaanse Filologie aan de Universitaire Instelling Antwerpen (UIA). Daarna behaalde hij aan de Katholieke Universiteit Leuven, een licentie in de Hedendaagse Geschiedenis. In Rome behaalde hij vervolgens een doctoraat in de religieuze en sociale geschiedenis, met een dissertatie over de Vaticaanse politiek ten opzichte van het door Duitsland bezette België, in en na de Eerste Wereldoorlog.Van 1994 tot 1999 was hij assistent Italiaanse Taal- en Letterkunde aan de Universiteit Antwerpen (UIA) en sedert 2015, is hij titularis van de Cusanus-leerstoel, ‘Religion, Conflict and Peace’, van de Faculteit Theologie en Religiewetenschappen, van de Universiteit van Leuven (KU Leuven). Jan De Volder was betrokken bij de oprichting van het christelijke opinieblad, Tertio, en van de Gemeenschap Sant’Egidio in België. Zijn echtgenote, de Germaniste en theologe, barones Hilde Kieboom (°1965), is trouwens de voorzitster van de Sint-Egidiusgemeenschap in Antwerpen.Jan De Volder Cardinal Mercier in the First World War, Belgium, Germany and the Catholic Church 264 bladz. Engels uitg. Leuven University Press ISBN 9789462701649