De Habsburgers, onder wie Karel V, Filips II en Maximiliaan, speelden een millennium lang een bepalende rol in de geschiedenis van Centraal-Europa. Ze begonnen de Dertigjarige Oorlog, stopten de opmars van de Ottomanen, en namen het op tegen Napoleon. Hun rijk strekte zich in de loop der tijd uit tot Zuidoost-Azië en Zuid-Amerika. In dit toegankelijk en rijk geïllustreerd boek vertelt Martyn Rady hun geschiedenis en laat zien hoe relevant deze familie was voor de geschiedenis van Europa.
“Na het huis Windsor”, zo lezen we, “zijn de Habsburgers de bekendste dynastie van Europa. Hun geschiedenis is verbonden met die van de meeste Europese landen. Op enig moment heersten Habsburgers over landen die we nu kennen als Spanje en Portugal, België, Luxemburg en Nederland, Duitsland, Oostenrijk, Hongarije, Bosnië en Kroatië, Tsjechië (het voormalige Bohemen en Moravië), Slowakije en Slovenië, evenals over delen van Italië, Polen, Roemenië, Moldavië, Servië en Oekraïne. Bijna vijfhonderd jaar, van de 15de tot de 20ste eeuw, vormden ze de belangrijkste Europese dynastie. De belangrijke momenten en gebeurtenissen uit de Europese geschiedenis zijn onverbrekelijk verbonden met hun naam – van de confrontatie met Luther die de Reformatie ontketende tot de overwinning op Lodewijk XIV bij Blenheim in 1704, het verslaan van Napoleon en de fatale beslissing in 1914 om zich in een Europese oorlog te storten.”
In de 10de eeuw begon in Zwitserland de lange geschiedenis van de Habsburgse vorsten en na de Eerste Wereldoorlog valt het dan opgebouwde grote rijk uiteen. In deze 1000 jaren komen – ook voor Nederland – bekende heersers voor zoals Karel V en Frans Jozef en zijn echtgenote Sisi. In een vlotte stijl komen alle koningen en keizers van het Habsburgse Rijk aan bod. “In de 10de eeuw”, schrijft Brady, “verwierven hun voorouders zich een wisselende reeks heerlijkheden en landgoederen in het gebied langs de Oberrhein (de Rijn tussen Bazel en Bingen), dat zich uitstrekte van de Elzas tot het Zwarte Woud en het noorden van het huidige Zwitserland. 
Rond 1030 stichtte de eerste Habsburger van wie archiefstukken bewaard zijn gebleven, Radboud (ca. 985-1045), in Muri in het Zwitserse Aargau een benedictijner klooster. Eeuwenlang zouden leden van de familie in Muri worden begraven. Rond diezelfde tijd liet Radboud op ongeveer 30 kilometer van Muri een kasteel bouwen dat de Habsburg genoemd werd. De naam betekent vermoedelijk ‘kasteel bij de doorwaadbare plaats’, maar wordt vaak vertaald als het meer imponerende ‘kasteel van de havik’. Het was de naam ‘Habsburg’ waaronder Radbouds nakomelingen bekend zouden worden.”
“Het rijk”, zo vervolgt Brady, “bestond vanaf de 16de eeuw uit een verzameling landjes en volkeren, die niet bij elkaar pasten. Elk met een eigen cultuur en taal. De auteur gebruikt het woord “bouwvallig”. De Duitssprekenden maakten minder dan een kwart van het rijk uit. Deze gebieden waren verworven door huwelijken en oorlogen. Als ‘beste’ Habsburger zou je Jozef II kunnen noemen. Een verlicht despoot met moderne ideeën. Zo zorgde hij ervoor dat boeren niet meer beschouwd werden als lijfeigenen. En ook het stijf hofleven pakte hij aan. Hij bemoeide zich met van alles, van een verbod op het kussen van doden tot de opera’s van Mozart.”
Enkele eeuwen lang zou de Habsburg het belangrijkste slot van de familie blijven, maar geleidelijk verschoven de territoriale belangen van de Habsburgers. Aanvankelijk vooral naar het noorden – de Elzas en Zwaben – en vanaf het midden van de 13de eeuw naar het oosten, naar de hertogdommen Oostenrijk en Stiermarken. De heroriëntering van de Habsburgse belangen leidde ertoe dat de familie de Habsburg verliet. In 1230 werd het aan een vazal gegeven, en uiteindelijk ging het verloren. 
Wat er nog over was van de Habsburgse bezittingen in het huidige Zwitserland werd in het begin van de daaropvolgende eeuw grotendeels opgegeven na het uitbreken van de opstand van het Zwitserse Eedgenootschap die volgens de legende werd geïnitieerd door Wilhelm Tell. Het hoofdgebouw van kasteel de Habsburg bestaat echter nog altijd. Ernaast bevindt zich een restaurant, met parasols op de borstwering. In het museumpje wordt de band tussen het kasteel en het huis Habsburg herdacht, een band die al bijna achthonderd jaar geleden verbroken werd. In de 14de eeuw namen de Habsburgers afscheid van hun naam en noemden ze zich in plaats daarvan Huis van Oostenrijk.
“Dankzij listigheid, uitgekiende huwelijkspolitiek, geluk en vlagen van genialiteit”, zo vertelt Brady, “bleef de familie Habsburg bijna 1000 jaar lang aan de macht. Wat begon als een klein hertogdom aan de Donau werd een imperium dat zich uitstrekte van Peru to Kiev en dat een bepalende rol in de Europese geschiedenis speelde”. Martyn Rady introduceert in dit boek de fascinerende en kleurrijke geschiedenis van de Habsburgers, van hun 10de-eeuwse oorsprong in Zwitserland tot het uiteenvallen van het rijk in 1918. Hij laat zien hoe dit rijk een complexe structuur vormde van overlappende landen en koninkrijken, met grenzen die constant in beweging waren. Hij bespreekt hoe de belangen van de Habsburgers veranderden op de golven van grotere bewegingen in de Europese geschiedenis. Rady toont in dit toegankelijke, rijk geïllustreerde boek wat hun invloed was op de Europese geschiedenis en politiek.”
“Na de nederlaag van Napoleon”, zo gaat Brady verder, “sloten de meeste Duitstalige landen zich aan bij de Duitse Bond. Dat was een losjes georganiseerde statenbond waar het Duitstalige deel van Oostenrijk en het grootste deel van Pruisen ook deel van uitmaakten, maar die als gevolg van de Pruisisch-Oostenrijkse Oorlog van 1866 ophield te bestaan. In tegenstelling tot Oostenrijk, dat door Pruisen werd verslagen, gingen de meeste staten en staatjes van de Duitse Bond in 1871 op in het Duitse keizerrijk. Als gevolg van de Oostenrijkse nederlaag kon de roep om autonomie van de Hongaren niet langer genegeerd worden, zodat in 1867 de Oostenrijks-Hongaarse Dubbelmonarchie ontstond. 
De Habsburgse heerser was sindsdien keizer van Oostenrijk en koning van Hongarije, waarbij dat laatste land in hoge mate autonoom was terwijl de Slavische gebieden nog altijd vanuit Wenen werden bestuurd. Ondertussen bleef de bevolking van het Habsburgse rijk groeien – van circa dertig miljoen in 1800 tot vijftig miljoen in 1910 – zodat Oostenrijk-Hongarije in dit opzicht na Rusland en Duitsland de derde Europese mogendheid was. Was er voor 1800 in Europa eigenlijk maar één keizerrijk geweest, in de 19de eeuw waren dat er ineens meer. Van 1804 tot 1814 en van 1850 tot 1870 was er sprake van een Frans keizerrijk, en van 1871 tot 1918 was er het Duitse keizerrijk. Hoewel de naam ervan regelmatig veranderde, werd het rijk waarover de Habsburgers heersten gekenmerkt door een veel grotere continuïteit.”
Brady vertelt het verhaal chronologisch, maar vertelt ook over hun invloed op de geschiedenis met speciale aandacht voor het cultureel leven in Wenen in de 19de eeuw. Het boek heeft veel afbeeldingen, een register en een lijst werken “om verder te lezen” en 7 kaarten van het rijk, om het verloop van de geschiedenis van het rijk, geografisch te volgen. 
Het boek bevat 7 beknopte maar schitterend geschreven, vertellende hoofdstukken, “Dynastieën en rijken; titels en volken”, “Het visioen van een imperium: elfde tot zestiende eeuw”, “Als de koning van elk afzonderlijk: zestiende en zeventiende eeuw”, “In dienst van het geloof: zeventiende en achttiende eeuw”, “Verlichting en reactie: achttiende en negentiende eeuw”, “Het tijdperk van Frans Jozef: de negentiende eeuw”, en “Wereldoorlog en ontbinding: twintigste eeuw”. “The Habsburgs, A very short introduction” werd vertaald door Rob Hartmans. Zeker lezen.
Martyn Rady (°1955) is hoogleraar Centraal-Europese geschiedenis aan het University College of London. Hij geldt als een autoriteit op het gebied van de geschiedenis van het Habsburgse Rijk.
Martyn Rady Het rijk van de Habsburgers, Een duizendjarig vorstengeslacht 240 bladz. geïllustreerd uitg. Omniboek ISBN 9789401917094