Annelies Hoelen, Lambert Teuwissen, Mirjam van Elburg, Olaf Hartjens, Marieke de Vries, “75 jaar bevrijding 1944-1945 Het nieuws uit het laatste oorlogsjaar van dag tot dag”, een bijzondere uitgave van Ambo/Anthos.
Hoe zouden de huidige nieuwsmedia verslag hebben uitgebracht van het laatste oorlogsjaar in Nederland? Met deze vraag in het achterhoofd begon de nos in september 2019 met het ambitieus multimediaproject, “75 jaar bevrijding”. Naast het veelbekeken Bevrijdingsjournaal maakte de omroep een populaire website waarop het laatste oorlogsnieuws uit het bevrijdingsjaar, van Dolle Dinsdag tot en met de Japanse capitulatie in Nederlands-Indië, van dag tot dag gevolgd kon worden. Nu is er ook het boek.
“De Tweede Wereldoorlog”, zo begint het boek, “begon voor Nederland op 10 mei 1940 om 03.55 uur. Deze A-tag, X-zeit was veel later dan Hitler had gewild. Het conflict was uitgebroken op 1 september 1939 met de Duitse invasie van Polen. In de acht maanden daarna bleven grote aanvallen uit. De tegenstanders versterkten hun posities en proefden elkaars nieren; een Sitzkrieg in plaats van een Blitzkrieg. Topprioriteit voor Hitler was de snelle uitschakeling van Frankrijk en Groot-Brittannië. Telkens kwamen de Duitse generaals tot de conclusie dat de neutraliteit van België en Nederland daarvoor opgeofferd moest worden. Door via ons land de achterdeur van de Maginotlinie in te trappen, kon de Franse verdediging omzeild worden. Het Britse expeditieleger zou daar vastzitten.”
Aan de hand van bronnen die 75 jaar geleden nog niet beschikbaar waren, zoals getuigenverslagen, gecensureerd nieuws, archiefmateriaal en vertrouwelijke militaire informatie, maakte de nos van de site een caleidoscopische verzamelplaats van persoonlijke verhalen, die op een invoelende manier tonen hoe militairen, gewone burgers, regeringsleiders en oorlogsslachtoffers het laatste oorlogsjaar beleefden. In het boek bracht de redactie van nos, de verhalen samen tot een uniek, fraai vormgegeven, en rijk geïllustreerd tijdsdocument, waarin de lezer, van september 1944 tot augustus en de laatste dagen (1-2 september) 1945, de bevrijding van Nederland herbeleeft met de kennis van toen, maar door de ogen van nu. Het project “75 jaar bevrijding” stond onder redactie van Annelies Hoelen, Lambert Teuwissen, Mirjam Elburg, Olaf Hartjens, Marieke de Vries.
“De vrijheid hangt in de lucht”, zo lezen we. “Ondanks de Duitse censuur is het duidelijk dat de geallieerden met een haast onstuitbare opmars door Europa bezig zijn – ook al duurde het uiteindelijk weken voordat ze uit het bruggenhoofd op Normandië konden breken. Nu de Duitsers op de vlucht zijn, lijkt de opmars niet meer te stoppen. Parijs werd eind augustus bevrijd, Brussel volgde nog geen anderhalve week later. Nederland lonkt. Geen wonder dat men onmiddellijk geloofde dat de troepen op 4 september de Nederlandse grens al hadden overschreden, zoals premier Gerbrandy die dag bekendmaakte. Breda zou al bevrijd zijn en elders keek men ook reikhalzend uit naar de eerste jeeps.”
“Het bleek een valse start”, zo lezen we verder. “Niemand kon bevroeden dat de Duitsers het nog acht maanden zouden volhouden. Er volgde een periode waarin veel Nederlanders voor het eerst aan de ergste gevolgen van oorlog werden blootgesteld: de verwoesting van de strijd, de terreur van desperate Duitsers, de tekorten van de hongerwinter. De eerste aanzet daarvan komt op 11 september. Britse militairen steken de grens over om te kijken of de bruggen bij het Brabantse Borkel en Schaft sterk genoeg zijn om de tanks te houden. Ze worden met een biertje onthaald en dorpsbewoners laten zich enthousiast fotograferen naast de pantserwagens. 
Het vrolijke tafereel eindigt in tragedie. De soldaten merken opeens dat ze omsingeld worden door Duitsers. De Britten weten ongedeerd weg te komen, maar vier Brabanders worden aangehouden. Na een korte ondervraging doen de Duitsers alsof de mannen mogen vertrekken, maar openen dan plotseling het vuur. De vier zijn de eerste Nederlandse doden van de invasie. Het blijkt slechts de voorbode van veel meer geweld, zoals Operatie Market Garden halverwege de maand. De operatie had de oorlog voor kerst moeten beëindigen, maar leidde tot een maandenlange patstelling. ‘90 procent geslaagd’, noemde bevelhebber Montgomery (foto) zijn poging in een verrassingsaanval tot Arnhem door te stoten. Maar die 10 procent betekende juist het verschil tussen een snel einde van de oorlog in Nederland en een stroeve uitputtingsslag.”
“Het Derde Rijk blijkt minder te wankelen dan de overhaaste vlucht uit Frankrijk en België deed vermoeden”, zo gaat het verder. “Juist in Nederland weet de Wehrmacht zich te hergroeperen. De geallieerde aanvoerlijnen vanuit Normandië zijn uitgestrekt geraakt, terwijl de bezetter in West-Nederland bevel kreeg stand te houden. De geallieerde golf die over Europa spoelde, breekt hier. Een nieuw wapen biedt de nazi’s nog meer hoop. 
Op 8 september wordt voor het eerst een V2-raket afgeschoten vanuit Wassenaar. In vijf minuten vliegt de raket de Noordzee over en explodeert in de buurt van Londen. Drie mensen komen om, elf woningen worden verwoest. Om geen paniek te veroorzaken houden de Britse autoriteiten aanvankelijk vol dat het een gasexplosie was. Het lukt niet dat verhaaltje lang vol te houden: de barrage van raketten maakt dat onhoudbaar. De maand september brengt voor Nederland niet het einde, maar slechts het begin van het einde.”
Met het project ’75 jaar bevrijding’ wilde de Nos dat ontstaansproces van de geschiedenis weer invoelbaar maken, van Dolle Dinsdag tot de capitulatie van Japan. Door het nieuws van toen te brengen alsof het nu gebeurt, herwinnen de gebeurtenissen een bepaalde urgentie. Door de mooiste artikelen in dit boek te bundelen, tekenen de rode lijnen zich duidelijk af tussen de losse verhalen: je ervaart hoe frustrerend gestaag de geallieerde opmars verloopt, terwijl de Duitse terreur toeneemt en de tekorten in de hongerwinter oplopen.
“We hebben voor verhalen gekozen die volgens ons de rijkgeschakeerde ontwikkeling van de bevrijding schetsen”, zo schrijven de samenstellers. “Bij sommige dagen kozen we ervoor bekendere gebeurtenissen te negeren om andere invalshoeken voor het voetlicht te brengen. Het resultaat is een caleidoscopisch overzicht van herwonnen vrijheid, dat heen en weer schiet tussen verlossing en terreur, tragedie en euforie, Zeeland, Friesland en Indonesië. De bevrijding was niet slechts één dag in 1945. Het was een maandenlange periode van hoop, vrees, teleurstelling en ongekende moed.”
Zo lezen we op de data van 1, 2, 3 en 4 september, 1944, de koppen, “Vijftien doden bij geallieerde luchtaanval op lijnbus in Etten”, “Na Parijs rukken geallieerden op naar Brussel: ‘Nauwelijks bij te houden’”, “Bernhard wordt bevelhebber Binnenlandse Strijdkrachten”, en “Seyss-Inquart kondigt noodtoestand af, samenscholingen verboden”. Bij zaterdag 9 en zondag 10 september, lezen we dan weer, “Kroonprinses Juliana terug in Londen” en “Geroofde Michelangelo naar Zeeland”. Op donderdag 14 september, “Maastricht is bevrijd. De bevolking viert feest” en op vrijdag 15 september, “Modder hindert aanval op Moluks eiland”. Om maar een idee te geven. Zeker lezen.
Annelies Hoelen, Lambert Teuwissen, Mirjam van Elburg, Olaf Hartjens, Marieke de Vries 75 jaar bevrijding 1944-1945 Het nieuws uit het laatste oorlogsjaar van dag tot dag geïllustreerd 472 bladz. uitg. Ambo/Anthos ISBN 9789026354007