Waarom zou je Machiavelli (1469-1527) lezen? De term ‘machiavellisme’ staat toch voor manipulatie, bedrog en machtshonger? Dat dacht Tinneke Beeckman ook. Maar dankzij Spinoza ontdekte ze een andere Machiavelli, nl. een geniale politieke denker uit de renaissance en een passionele liefhebber van vrijheid. Machiavelli is bij uitstek een denker voor een wereld in crisis. En zijn denken getuigt van een aanstekelijk lef om ideeën te lanceren én om te handelen.
“Spinoza’s politieke geschriften”, schrijft Beeckman”, “brachten me op het spoor van Machiavelli’s werk. In zijn boeken en brieven strooit Spinoza zelden met complimenten, maar in de Staatkundige verhandeling noemt hij Machiavelli de ‘zeer wijze, zeer sluwe Florentijn’, over wie ‘het wel vaststaat dat hij een voorstander was van de vrijheid en dat hij heel heilzame raadgevingen heeft geformuleerd om haar te beschermen’. Voor mij had Machiavelli geen betere aanbevelingsbrief kunnen krijgen”.
Niccolò di Bernardo dei Machiavelli (foto) was een Florentijnse diplomaat, politiek filosoof, militair strateeg, historicus, dichter, toneelschrijver en humanist. Hij geldt als de grondlegger van de moderne Politicologie of politieke wetenschappen. Machiavelli legde de focus op het individu, zoals de vorst (1513-1515, “De Vorst”, (“Il principe”), in het Nederlands ook vertaald als “De heerser”) en de burger, en op de drijfveren van hun handelen, waarbij hij gebruik maakte van systematische empirische waarneming. Verder schreef hij “Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio” (over de Romeinse geschiedschrijver uit Padua, Titus Livius (ca. 59 v.Chr. 17 n.Chr.)), “Dell’arte della guerra”, en het deels autobiografisch toneelstuk, “Clizia”.
Machiavelli’s “Il principe” was een voorbeeld van een vorstenspiegel (“speculum principum”), een educatief, literair werk met adviezen voor een vorst. In de middeleeuwen groeide dit uit tot een literair genre. Uit de renaissance zijn de bekende voorbeelden “Institutio” (Opvoeding van een christelijke vorst, 1516) van Erasmus, voor de jonge koning van Spanje, de latere keizer Karel V, en Machiavelli’s “Il principe” voor Lorenzo II de’ Medici (1492-1519) (foto). Dit traktaat was door de auteur weliswaar niet voor publicatie bedoeld…
Tussen 2003 en 2012 was Tinneke Beeckman verbonden aan de VUB als postdoctoraal onderzoekster over politieke filosofie in de Nieuwe Tijd over Spinoza (foto) en Machiavelli. In haar boek bespreekt ze Machiavelli’s inzichten; politiek draait om conflict; noodzaak en tegenslag brengen het beste in jezelf naar boven en politieke deugdzaamheid verschilt van de klassieke moraal. Centraal in “Il Principe” staat het begrip, Virtù, politieke daadkracht. Machiavelli hield leiders en burgers een spiegel voor, wat betekenen macht, gezag en burgerschap? En wanneer leef je echt in vrijheid? Beeckman bespreekt deze vragen en inzichten nauwgezet en betrekt ze op de actualiteit. In dit uitdagend boek voert Beeckman de lezer niet alleen naar het hart van Machiavelli’s denken, ze laat ook zien dat Machiavelli’s werken een rijke schatkamer zijn vol wijze, scherpe en helder geformuleerde inzichten die van groot belang kunnen zijn voor burgers van nu.
Het boek bestaat uit 5 delen. De sleutelbegrippen/onderwerpen in de delen 2, 3, 4 en 5, zijn “Noodzaak”, “Deugd” (“Virtù”), “Spiegel” en “Vrijheid”. Als model voor een prins die “Virtù” bezat, stelde Machiavelli, Cesare Borgia (1475-1507) (foto) voor.
“Het begint, in het eerste deel”, zo schrijft Beeckman, “met Machiavelli’s idee dat conflict de essentie van het politieke is: de spanning tussen elite en volk – tussen wie de machtsposities bezet en wie niet – komt in elk politiek systeem terug. Er zijn goede en slechte conflicten; conflicten die de vrijheid bevorderen en andere die haar beknotten of onmogelijk maken. Wanneer de spanning tussen volk en elite geen echte politieke vertaling krijgt, dreigt dat conflict te ontsporen.”
“Machiavelli lanceert heel wat contra-intuïtieve ideeën”, zo vervolgt ze. “Dat noodzaak goed kan zijn, bijvoorbeeld. Dit is het thema van het tweede deel. Noodzaak dwingt je tot handelen. Maar je moet weten wat dat handelen inhoudt. Je hebt daarbij deugd (virtù) nodig, voortreffelijkheid. Machiavelli’s visie op de moraal in de politiek is het onderwerp van het derde deel. Volgens de klassieke traditie – Aristoteles, Cicero, Seneca – is het altijd rationeel om deugdzaam te handelen. Het loont om wijs, rechtvaardig, gematigd, moedig, en ook barmhartig, eerlijk en vrijgevig te zijn.”
“Als je met politiek bezig bent, van activist tot machthebber”, zo lezen we verder, “moet je de gevolgen van je eigen engagement of beleid kunnen beoordelen. Iemand moet je een spiegel geven – het onderwerp van het vierde deel. In de klassieke traditie schreven raadgevers vorstenspiegels om heersers een beeld van het goede voor te houden. Seneca schreef voor keizer Nero, Erasmus voor de latere keizer Karel V.” “Het laatste deel”, zo vervolgt Beeckman, “behandelt de vrijheid. De westerse wereld presenteert zich graag als de vrijste van alle werelden, op privaat, publiek, economisch en politiek vlak. Als burger kan je je leven inrichten, je professioneel ontwikkelen en je politiek engageren zoals je wilt. Niemand legt je wat in de weg. De overheid garandeert de naleving van je grondwettelijke rechten. Toch sluipt er een beklemming in die vrije beleving.“
Na het inleidend “Waarom Machiavelli”, “Vijf stellingen van Machiavelli” en “Wie is Niccolò Machiavelli?”, leest u in deel 1, “Politiek is conflict”, over, “Kijken als een kunstenaar Ingrijpen als een geneesheer”, “De elite versus het volk. Het verlangen naar een sterke leider – vanuit het volk. Het verlangen naar een sterke leider – vanuit de elite”, “Slechte conflicten – als God de samenleving verdeelt. Slechte conflicten – wanneer clans en families regeren. Slechte conflicten – economische ongelijkheid, botsende politieke en morele idealen. In deel 2, “Noodzaak is goed voor jou”, gaat het over “Noodzaak als zegen”, “Politieke noodzaak in de praktijk: de Europese crises”, “Noodzaak, deugd en fortuin”, “Noodzaak stimuleert het goede”, “Alledaagse noodzaak”, “Hoe kijk je naar het leven als je je vernederd voelt?”, “Je moet kunnen falen”, “Beperkt welvaart noodzaak?”, “Noodzaak als alibi” en “Noodzaak bij de ander begrijpen”.
In deel 3, “Deugd is voortreffelijkheid”, leest u o.a. over “Denken vanuit de actie”, “Tussen cynisme en utopie”, “Wat betekent virtù?”, “Machiavelli’s voorgangers” en “Barmhartigheid als voorbeeld”, “Welke grenzen wil je overschrijden?”, “Heersers moeten slecht zijn (maar niet te) en Burgers moeten opstandig zijn (maar niet te)”, “Nederigheid is een rampzalige deugd”, “Opstand tegen de macht”, “Verlangen naar morele”, en “Deugd als omgaan met het lot”. In deel 4, “Wie houdt de spiegel vast?”, gaat het over “Waarom een spiegel nodig is”, “Klassieke vorstenspiegels”, “Machiavelli’s originele kijk” en “Het zelf in de kijker”, “Roem wordt beroemdheid” “Je privilege is geen verdienste, en je verdienste ook geen privilege”, “Je verborgen en je publieke zelf”, “Pleidooi voor hypocrisie waarheid en leugen”, de rol van de media”, “Foute transparantie – als je in het hoofd van de president kijkt. Foute transparantie – als het privéleven ook schijnvertoning wordt”, en “Een spiegel voor narcisten”.
In deel 5 “Vrijheid is het hoogste goed”, ten slotte, gaat het over drie soorten vrijheid, o.a. over “Trots op je vrijheid”, “Onbeperkte keuzes, vrij van hindernissen – de negatieve vrijheid”, “Vrij om te handelen – de positieve vrijheid”, “Ondeelbare vrijheid?”, “Burgerrechten omvatten meer dan individuele rechten”, “De republikeinse vrijheid”, “Wanneer je politici adviseert” en “Als je te veel zwijgt, stop je met denken”, “Intellectuele lef”, “Geld domineert”, “Om vrede te hebben, moet je oorlog begrijpen”, en “Alleen ben je kwetsbaar”. Een heel voortreffelijke introductie tot het denken van een al te vaak verkeerd geïnterpreteerde humanist uit de Florentijnse Renaissance. Warm aanbevolen.
De Belgische filosofe, docente en columniste, Tinneke Beeckman (°1976) (foto), studeerde moraalwetenschappen en filosofie aan de VUB en de ULB. In 2003 promoveerde ze op een proefschrift over Sigmund Freud en Friedrich Nietzsche. Ze publiceerde o.a. over Freud, Nietzsche, Heidegger en vooral Spinoza, het bekroonde “Door Spinoza’s lens” (2012), en “Macht en onmacht. Een verkenning van de hedendaagse aanslag op de Verlichting” (2015). Ze is columniste/politiek commentator van De Standaard, De Tijd, De Morgen en NRC Handelsblad, en schreef een reeks filosofische vragen voor Knack Magazine.
Tinneke Beeckman Machiavelli’s lef, Levensfilosofie voor de vrije mens 285 bladz. uitg. Boom uitgevers Amsterdam ISBN 9789024419708
Stretto – Magazine voor kunst, geschiedenis, filosofie, literatuur en muziek.
Michel Dutrieue.
