“Mathis der Maler”, een wel 3 uur durende opera in zeven tableaus van Paul Hindemith, op een eigen libretto, ging in 1938 in première. In deze opera, Hindemiths zevende opera, stond de schilder, Matthias Grünewald (ca.1470-1528) centraal tegen de achtergrond van de Reformatie en de Duitse Boerenoorlog. Hindemith werd geïnspireerd door Grünewalds Isenheimer altaar. De veelgeprezen uitvoering uit 2012 van Theater an der Wien, met operaster Wolfgang Koch in de titelrol, is nu verkrijgbaar op cd.
“Mathis der Maler”, het belangrijkste muziektoneelwerk van Paul Hindemith (foto), werd voor het eerst aan het publiek gepresenteerd als een driedelige symfonie, afgeleid van de partituur voor de opera. Dat was in maart 1934 in Berlijn en de symfonie werd goed ontvangen. Een paar maanden later werd Hindemith echter aangevallen door Alfred Rosenberg in de nationaalsocialistische pers, wat de dirigent Wilhelm Furtwängler, ertoe bracht, zijn verdediging op te voeren in een krantenartikel dat bekend staat als The Hindemith Case. De opera zelf ging pas in mei 1938 in première in Zürich, waar Hindemith woonde, voor hij naar de Verenigde Staten verhuisde. 
De historische figuur van Mathis had zijn politieke betrokkenheid bij de Boerenoorlog gevonden toen zijn roeping om uitsluitend voor de glorie van God te schilderen in strijd was met de religieuze verwachtingen van de Reformatie. Hindemith werd op dezelfde manier verscheurd tussen zijn weigering om deel te nemen aan nazipropaganda, zijn drang om zijn innerlijke stem te volgen, en de eis dat hij zich opstelde tegen het regime. Voor de compositie gebruikte Hindemith barokke vormen zoals Chaconne en Concerto grosso, evenals originele citaten uit het “Altdeutsches Liederbuch. Volkslieder der Deutschen nach Wort und Weise aus dem 12. bis zum 17. Jahrhundert”, uit 1877, van Franz Magnus Böhme (1827-1898) (foto).
Mathis der Maler (foto), de schilder van het tussen 1511 en 1517, in het Antonieterklooster van Isenheim, nabij Colmar, in opdracht van de preceptor, Guido Guersi, geschilderd altaar, verwees met zijn op de 16de eeuw gebaseerd gegeven, naar de 20ste -eeuwse actualiteit, nl. de onderdrukking van de vrijheid van expressie voor kunstenaars in Nazi-Duitsland. Omdat Hindemiths muziek sinds 1936 door de nationaalsocialistische ideologie verboden was, kon de opera niet in Duitsland worden opgevoerd. De première vond daarom plaats in mei 1938, in het Opernhaus Zürich o.l.v. de Zwitserse componist en dirigent, Robert Denzler (1892-1972).
In het Eerste tableau, de kloostertuin van de Antonieters, beschildert Mathis de wanden van de kruisgang. Plotseling komt Hans Schwalb, de leider van de opstandige boeren, binnen, gevolgd door zijn dochter Regina. Om Schwalb van zijn vervolgers te redden leent Mathis hem zijn paard. Als de achtervolgers binnenkomen, bekent Mathis wat hij heeft gedaan. In het Tweede tableau, zijn de burgers in de zaal in de Martinsburg in Mainz, ter begroeting van kardinaal Albrecht gekomen. De officier Sylvester von Schaumburg herkent in Mathis de man die Schwalb heeft helpen ontkomen. In een hartstochtelijke rede bekent Mathis sympathie voor de boeren te hebben. Daarop ontslaat de kardinaal hem van zijn diensten.
In het Derde tableau. Marktplaats in Mainz, moeten de boeken van de protestanten verbrand worden. Vele burgers zijn het daar niet mee eens. Om ze te kalmeren leest Capito, een vertrouweling van Albrecht, een schrijven van Luther voor, waarin hij de kardinaal opdraagt het nieuwe geloof aan te nemen en te trouwen. Capito, die in de vereniging van zijn heer met een rijk burgermeisje wel wat zinnigs ziet, probeert Albrecht te bewegen Luthers verzoek in te willigen. Ursula, de dochter van de in aanzien staande burger Riedinger, stelt zich beschikbaar, hoewel ze sinds haar jeugd verliefd is op Mathis. Die wil zich echter niet aan het meisje binden omdat hij de jongste niet meer is, en haar geen zekerheid kan bieden.
In het Vierde tableau, het verwoeste Königshofen, hebben de boeren Königshofen veroverd en grotendeels verwoest. Terwijl ze de graaf naar diens executie voeren, moet de gravin de boeren bedienen. Mathis neemt het op voor de gravin en wordt daarom neergeslagen. Dan komt Schwalb binnenvallen om de boeren tot nieuwe strijd op te hitsen. In de volgende strijd leiden de oproerkraaiers een harde nederlaag. Schwalb valt voor de ogen van zijn dochter. Mathis moet terechtgesteld worden, maar op voorspraak van de gravin ziet men daarvan af. In het Vijfde tableau, de werkkamer van de kardinaal, proberen Ursula Riediger, haar vader en Capito, de kardinaal tot trouwen te brengen. Die wil echter zijn geloof trouw blijven.
n het Zesde tableau, in het Odenwald, zijn Mathis en Regina zijn op de vlucht. De laatste is door de dood van haar vader diep bedroefd. Terwijl ze in het Odenwald uitrusten, vertelt Mathis het meisje over muziekmakende engelen. Daarop slaapt Regina in. Werkelijkheid en droom vermengen zich tot de schilderingen van het altaar van Isenheim: “De verzoeking van de heilige Antonius” en “Antonius de kluizenaar”. Kardinaal Albrecht verschijnt in de gestalte van Sint Petrus en beveelt Mathis: “Ga heen en schilder.”
In het Zevende tableau, Mathis’ atelier in Mainz, heeft Mathis uiteindelijk het wonderbaarlijk altaarstuk gemaakt. De inspanning heeft hem echter zijn krachten gekost. Regina, die door Ursula liefdevol verpleegd is, sterft in Mathis’ werkplaats. Albrecht komt voor het laatste maal naar Mathis en smeekt hem voor de rest van zijn leven bij hem te blijven. Mathis wil zijn leven echter eenzaam eindigen. In een koffer pakt hij een papierrol, die informatie over zijn daden bevat, een maatstok, een gradenboog, en verf en penselen. Hij verlangt naar de eeuwige rust.
Veel bekender dan de opera is weliswaar de symfonie Mathis der Maler uit 1934, waarvan Hindemith de muziek enkele jaren later opnieuw gebruikte in zijn gelijknamige opera. Hindemith probeerde met de symfonie het Isenheimer altaar muzikaal uit te beelden. Ze bestaat daarom, net als het altaarstuk, uit drie delen, Engelkonzert (ouverture), Grablegung (tussenspel voor het laatste tableau) en Versuchung des heiligen Antonius (orkestreprise van de scène met Mathis’ visioenen uit het zesde tableau).
Rolverdeling:
Mathis, Hofmaler des Erzbischofs: Wolfgang Koch
Albrecht von Brandenburg, Kardinal und Erzbischof von Mainz: Kurt Streit
Lorenz von Pommersfelden, Domdechant: Martin Snell
Wolfgang Capito, Rat des Kardinals: Charles Reid
Riedinger, Ein reicher Mainzer Bürger: Franz Grundheber
Ursula, seine Tochter: Manuela Uhl
Hans Schwalb, ein Bauernführer: Raymond Very
Regina, seine Tochter: Katerina Tretyakova
Sylvester von Schaumburg, Offizier: Oliver Ringelhahn
Truchsess von Waldburg, Heeresbefehlshaber: Ben Connor
Gräfin Helfenstein: Magdalena Anna Hofmann
Der Pfeifer des Grafen: Andrew Owens
Paul Hindemith Mathis der Maler Wolfgang Koch Kurt Streit Charles Reid Franz Grundheber Slowakischer Philarmonischer Chor Wiener Symphoniker Bertrand De Billy 3 cd Capriccio C5450