Wat is waarheid eigenlijk? Is ze een bruikbare richtlijn voor een deugdelijke, op kennis gebaseerde manier van leven? Zijn waarheidsnormen westerse uitvindsels? Filip Buekens schreef er een ontzettend interessant boek over.
Hoe fel en geëngageerd er tegenwoordig ook over discriminatie wordt gediscussieerd, het is opvallend dat een van de belangrijkste vragen wordt weggelaten, hoe is het bv. gekomen dat vrouwen überhaupt voor gelijkheid moeten vechten? Tweeduizend jaar lang gaf de Bijbel het antwoord, omdat Eva de slang vertrouwde in plaats van God, moesten al haar vrouwelijke nakomelingen onderworpen zijn aan de man. Ook de biologie heeft de vrouwen lang de schuld gegeven, zij zijn het zwakkere geslacht. Geen wonder dat er een Eva-taboe werd gevestigd en dat evolutie sindsdien is vermeden. Het kan zijn dat iets over het heersend onrecht ‘natuurlijk’ is, maar, “De waarheid over Eva”, zowel bijbels als biologisch, laat zien dat het succes van onze soort niet begrepen kan worden zonder vrouwen, en dat hun onderdrukking verre van normaal was. De solidariteit, zij het de delicate, relatie tussen de seksen, was en is ons evolutionair geheim van succes.
Filosofie wordt vaak gezien als een zingevingssysteem dat alles in één klap probeert te verhelderen. Maar in die zoektocht naar inzicht zijn we immens manipuleerbaar, bijvoorbeeld door goeroes en obscurantisten. Het is de taak van de filosofie om inzicht van illusie te onderscheiden. Daarvoor gebruiken we de ‘analytische’ stijl van filosoferen. Dit boek biedt een glasheldere, eigenzinnige inleiding op filosofische thema’s als begripsillusies, epistemische deugden en wijdverspreide misvattingen over het begrip waarheid. We maken kennis met eminente, maar ook met minder bekende denkers zoals Hume, Kant, Foucault, Wilfrid Sellars en Frank Ramsey, en zoeken uit waarom hun ideeën relevant zijn om ons manifeste beeld van de wereld te begrijpen. Dat maakt Inzicht en illusies een onmisbaar werk voor al wie kritisch denkt.
Plato wilde kunstenaars en dichters uit zijn ideale samenleving verbannen. Daar tegenover stond de romantische verheerlijking van de kunst vanaf de 18de eeuw, want net dan was kunst de drager van een waarheid die de filosofie niet in concepten kon gieten. Moord op de kunst, of verheerlijking van de kunst. In beide gevallen betekent het dat kunst de denkers uitdaagt. In de esthetica werd kunst een voorwerp voor het denken, een ‘denkding’. De boeken traceren op een boeiende manier, de geschiedenis van de kunstfilosofie. Daarmee zijn ze tegelijk een dwarsdoorsnede van de westerse filosofie. Elke filosoof wordt ingeleid met een biografische schets. Daarna volgt telkens een bespreking van zijn theorie van de kunst.
Iedereen kent Socrates, Kant en Nietzsche, maar wat met Theano, Porete, Cereta en Salomé? De westerse canon van de filosofie wordt grotendeels gevormd door mannen, hoog tijd om te luisteren naar de wijsvrouwen die elk tijdperk kent. Machiavelli’s “Il principe” was een voorbeeld van een vorstenspiegel (“speculum principum”), een educatief, literair werk met adviezen voor een vorst. In de middeleeuwen groeide dit uit tot een literair genre. Uit de renaissance zijn de bekende voorbeelden “Institutio” (Opvoeding van een christelijke vorst, 1516) van Erasmus, voor de jonge koning van Spanje, de latere keizer Karel V, en Machiavelli’s “Il principe” voor Lorenzo II de’ Medici (1492-1519) . Dit traktaat was door de auteur weliswaar niet voor publicatie bedoeld…
In de 16de– en 17de eeuw”, ontdekten filosofen die belangstelling hadden voor de structuur, de eigenschappen en het gedrag van het stoffelijk heelal – Copernicus, Galilei, Newton – hoe ze de goede vragen konden stellen en hoe ze die konden beantwoorden. Het resultaat was de geboorte van de moderne natuurwetenschap. In de 18de en de 19de eeuw stonden filosofen die geïnteresseerd waren in wat we tegenwoordig psychologie, sociologie, linguïstiek, filologie en historisch onderzoek noemen aan de wieg van de sociale wetenschappen. In de 20ste eeuw speelden filosofie en logica een belangrijke rol in de ontwikkeling van computer- en cognitieve wetenschap”.
Het boek bestaat uit 5 hoofdstukken. In Hoofdstuk 1 “Dieptezucht en begripsillusies”, heeft de auteur het o.a. over essentialistisch denken, agentieve verklaringen, placebische informatie, en Wittgenstein over ‘echt’ – vragen. Hierna volgt een verhaal van twee wereldbeelden, drie topologieën van het manifest wereldbeeld, Quines netwerk, Wittgensteins raamwerk, sterk ingebedde opvattingen, hoe wetenschap steunt op het manifeste beeld. In hoofdstuk 3, “Over epistemische deugden”, gaat hij o.a. op zoek naar fundamenten, empiristen en rationalisten, René Descartes, rationalist, van Descartes naar modelmatig denken, David Hume, empirist, de uitbouw van een deugdelijk epistemisch beleid, aanwijzingen en meningsverschillen, perspectivisme versus objectivisme omtrent epistemisch redenen, concepten en de vorming van opvattingen. Hierna komen “Vreemde vragen over waarheid”, Heideggers ‘noodzakelijke vraag’, ontologische waarheid?, het waarheidsministerie, van Orwell naar Foucault, ‘Gevaarlijke filosofie’?, Septicisme en transcendentaal idealisme, is waarheid een fictie? Als laatste, “Hoe Frank Ramsey waarheid redde”, Ramsey’s inferentie, de expressieve functie van het waarheidspredicaat, de transparantie van waarheid, de realistische denkgewoonte, waardevolle overtuigingen en de waarde van waarheid. Heel verrijkend. Niet te missen!
Filip Buekens Inzicht en illusies, Inleiding tot de filosofie 296 bladz. uitg. Owl Press ISBN 9789463935333