Haydns groots oratorium, “Die Schöpfung”, werd geïnspireerd door de indrukwekkende oratoria van Händel, o.a. “Israël in Egypt”, die hij tussen 1791 en 1794, tijdens zijn bezoeken aan Engeland, in grote bezettingen hoorde uitvoeren. “De schepping”, gecomponeerd tussen september 1796 en april 1798, eiste van Haydn echter zo’n kolossale inspanning, dat hij vlak na de eerste uitvoering ervan, ziek werd. Het werk zelf kende een immens succes.De teksten uit Genesis, de Psalmen en het epos, “Paradise Lost”, uit 1667, van John Milton (1608-1674) (foto), werden grotendeels uit het Engels in het Duits vertaald door Baron van Swieten (1733-1803) (foto). Hoewel het werk doorgaans met de Duitse titel wordt aangegeven, zijn er sinds 1800 tweetalige edities verschenen en wordt het werk zowel in het Engels, “The Creation”, als in het Duits uitgevoerd. Gottfried van Swieten (foto) schreef de libretti van de twee grote oratoria van Haydn, “Die Schöpfung” en “Die Jahreszeiten”, herzag de oorspronkelijke verzen van Haydns “Die sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze”, en hij zette zich in voor de muziek van Carl Philip Emanuel Bach. Daarnaast bestelde hij bij Mozart de bewerking van vier werken van Händel, “Acis en Galathea”, “Messiah”, “Ode for St Cecilia’s day” en “Alexander’s Feast”.Haydns “Die Schöpfung” werd in maart 1799, georganiseerd door van Swietens “Gesellschaft der Associierten” in het oude Burgtheater in Wenen, in première gespeeld. Het “Gesellschaft der Associierten” bleef bestaan tot 1808 en werd in 1812, opgevolgd door het “Gesellschaft der Musikfreunde”, opgericht door Joseph Ferdinand Sonnleithner (1766-1835), de oom van Franz Grillparzer en de librettist van Beethovens “Fidelio”.Haydns oratorium “Die Schöpfung”, met in totaal 34 nummers, bestaat uit drie delen. In deel I wordt de schepping van het licht, de aarde, de hemellichamen, het water, het weer en de planten gevierd. Deel II bejubelt de schepping van de dieren in de zee, de lucht en op het land, en uiteindelijk de mens, en in deel III, verschuift de aandacht naar de Hof van Eden, en verhaalt over Adam en Eva in het Paradijs.De drie vocale solisten vertegenwoordigen de drie aartsengelen, welke over de eerste zes scheppingsdagen vertellen en deze becommentariëren, Gabriël (sopraan), Uriël (tenor) en Rafaël (bas). In Haydns tijd, die volgde op de ontdekkingen van Newton, was de zogenaamde fysicotheologie populair. Fysicotheologie was een vorm van natuurlijke theologie die ervan uitging dat de mens, God kon leren kennen uit … de Schepping. Het universum werd beschouwd als volledig geordend en wetmatig, waarbij als bewijs van goddelijke wijsheid, de bewegingen der hemellichamen, de wetten van de wiskunde en mechanica strikt volgen.

De fysicotheologie wortelde in belangrijke mate in de nieuwe empirische natuurwetenschap van Robert Boyle (1626-1691), de classicus en theoloog, Richard Bentley (1662-1742), Master of Trinity College, Cambridge, en het newtoniaans wereldbeeld, en was gegrond op rationele godsbewijzen en de zichtbare manifestatie van Gods macht, wijsheid en goedheid in de kosmische orde. Haydn had interesse in astronomie en het is bekend dat hij gedurende zijn verblijf in Engeland, de componist (van symfonieën), organist, muziekleraar en astronoom van Duits-Joods-Tsjechische afkomst, William Herschel (1738-1822) (foto), de ontdekker van Uranus (foto) en de manen, Titania en Oberon, in zijn observatorium in Slough in het graafschap Berkshire, bezocht. Herschel, geboren in Hannover, werkte samen met zijn door de pokken getekende zus, Caroline Lucretia (1750-1848), die als sopraan o.a. muzieklerares was in Bath. Broer en zus bouwden een voor die tijd enorme telescoop (foto), waarmee ze kometen en het melkwegstelsel ontdekten, en belangrijke waarnemingen deden van nevels. Ze ontdekten daarenboven ook het infrarood.Haydn beeldde Miltons christelijk verhaal van de zondeval van de mens, de verleiding van Adam en Eva door de gevallen engel Satan, en hun verdrijving uit de Hof van Eden, uit in fysicotheologische toonschilderingen. Net als Haydn, was Miltons doel, de wegen van God te rechtvaardigen tegenover de mensen en opheldering te verschaffen over het conflict tussen de eeuwige vooruitziende blik van God en de vrije wil. Hoewel het epos in de eerste plaats gaat over de val van de mens, werkt het personage van Satan als een antiheld en als een drijvende kracht in de plot, vergelijkbaar met Joost van den Vondels “Lucifer” (1654).Ontdek in deel 1, de aria voor tenor en koor, die de verdrijving van Satan voorstelt, de orkestrale toonschildering van stormen, bliksem en donder, de regen en sneeuwvlokjes (“Und Gott machte das Firmament”/”And God made the firmament”), de aria voor de bas, over de schepping van zeeën, bergen, rivieren, en beekjes (“Rollend in schaumenden Wellen”/”Rolling in foaming billows”), de sopraan die in een siciliano, de schepping van de plantenwereld viert (“Nun beut die Flur das frische Grün”/”Now robed in cool refreshing gree”), de uitbeelding door het orkest van de zonsopgang, en de finale van dit eerste deel, “Die Himmel erzählen die Ehre Gottes”/”The heavens are telling the glory of God”.De grimmigheid van de opening, de sonore voorstelling van de chaos in de prelude of ouverture, wordt door het scherp, vibratovrij timbre van de violen, des te realistischer voorgesteld. Schetterende hoorns mogen, waar nodig, wel overweldigen. Ontdek in het tweede deel, het recitatief van de sopraan over de schepping van de waterdieren, gevolgd door haar aria over de schepping van vogels, (achtereenvolgens, de adelaar, de leeuwerik, de duif en de nachtegaal), de schepping van de walvis en andere zeedieren door de bas, de schepping der landdieren, “Gleich öffnet sich der Erde Schoß”/”At once Earth opens her womb”, (de leeuw, de tijger, het hert, het paard, het vee, het schaap, de insecten en de wormen), en de schepping van de mens, “Mit Würd’ und Hoheit angetan”/”In native worth and honor clad”, door de tenor, waarna de drie aartsengelen, de afhankelijkheid van de schepping bezingen. Dit tweede deel wordt besloten door het koor op de woorden, “Vollendet ist das grosse Werk”/”The great work is complete”. Beluister in het derde deel, meteen het gebed van Adam en Eva “Von deiner Güt, o Herr und Gott”/”By thy goodness, O bounteous Lord”, gevolgd door “Holde Gattin, dir zur Seite”/”Sweet companion, at thy side”, hun magnifiek liefdesduet. In het daarop volgend nummer, “O glücklich Paar, und glücklich immerfort”/”O happy pair, and ever happy henceforth”, legt Uriel uit aan het paar dat ze voor eeuwig gelukkig zullen zijn zolang ze afzien van meer te willen, of meer te willen weten dan ze dienen te weten, een vooruitwijzing naar de zondeval, waarbij Adam en Eva aten van de boom van de kennis van goed en kwaad. Het gehele werk eindigt met een dubbelfuga door het koor op de woorden “Des Herren Ruhm, er bleibt in Ewigkeit”/ “The Lord’s praise shall endure for ever. Amen.” In Deel III wordt de rol van Adam doorgaans door dezelfde solist gezongen als de rol van Rafaël en wordt de rol van Eva door dezelfde soliste gezongen als Gabriël.De 3 schitterende, vocale solisten zijn Yeree Suh (Gabriel & Eva, sopraan), Tilman Lichdi (Uriel, tenor) en Matthias Winckhler (Raphaël & Adam, bariton). De violist, Manfredo Kraemer, speelt de concertino partij en het koor werd voorbereid door Lluís Vilamajó. De cd werd o.l.v. Manuel Mohino, in mei 2021, opgenomen in de collegiale kerk van Sant Vicenç (foto) in Cardona in Catalonië.Joseph Haydn Die Schöpfung The Creation . La Création Yeree Suh Tilman Lichdi Matthias Winckhler La Capella Reial de CatalunyaLe Concert des Nations Jordi Savall 2 cd AliaVox AVSA 9945