De opera, die zich afspeelt in het legendarische Atlantis, is een parabel van het onmenselijk systeem van de nationaalsocialisten. Kaiser Overall zit geïsoleerd in zijn paleis en roept op tot de strijd “allen tegen allen”. Zijn enige verbinding met de buitenwereld is een luidspreker, die zijn bevelen aankondigt. De dood slaat toe maar berooft de keizer van zijn macht.

Viktor Ullmann (foto), geboren in 1898 in Teschen in Silezië, studeerde bij Arnold Schönberg en Alois Hába in Wenen. Hij was eerst dirigent en daarna boekhandelaar, en vestigde zich in 1933 in Praag als freelance kunstenaar. Omdat hij uit een joods gezin kwam, werd hij in 1942, door de nazi’s naar het getto, later kamp, Theresienstadt/Terezin gedeporteerd. In oktober 1944 werd hij in Auschwitz-Birkenau vermoord samen met de bijna even oude componisten, Pavel Haas en Hans Krása. Omdat de nazi’s een levendig cultureel leven in het doorgangskamp voor Joden, Theresienstadt, als ‘modelgetto’ zagen, kon Ullmann er muziek spelen. Er werd zelfs een documentaire propagandafilm “Theresienstadt: Ein Dokumentarfilm aus dem jüdischen Siedlungsgebiet” gemaakt over Theresienstadt, zogezegd voorzien van winkels, cafés en andere uitgaansgelegenheden, die liet zien hoe “humaan” het leven wel was in Theresienstadt… De ondertitel van de film was “Der Führer schenkt den Juden eine Stadt”.

“Der Kaiser von Atlantis oder Die Tod-Verweigerung” is een kameropera op een door Ullmann zelf geschreven libretto met medewerking van de schilder en dichter, Peter Kien (1919-1944) (foto/zelfportret). Het werk werd gecomponeerd in Theresienstadt, waar beiden gevangen zaten. Onder de muzikale leiding van Dennis Russell Davies en in de enscenering van Ernst Poettgen, vond in februari 1985, de Duitse première plaats in het Kammertheater van het Staatstheater van Stuttgart. Tien jaar later, in mei 1995, werd het werk voor het eerst uitgevoerd in Theresienstadt, 51 jaar na de eerste repetities.

In de zomer van 1944 werd het werk gerepeteerd als onderdeel van de vrijetijdsbesteding, maar werd na de generale repetitie stopgezet. Dit proces kan vandaag niet meer worden gereconstrueerd, zoals Herbert Thomas Mandl meldde, die destijds in Theresienstadt werkte als secretaris van de joodse raad en die de repetitie volgde. De Joodse gettobevolking had nl. ogenschijnlijk een zekere mate van zelfbestuur, de raad van ouderen. Ullmann en Kien zijn uiteindelijk vermoord in het concentratiekamp Auschwitz. Zij behoorden tot de 88.000 Joden die vanuit Theresienstadt, gedeporteerd werden naar vernietigingskampen, vooral Auschwitz en Treblinka. Van de 10.500 kinderen in het getto, hebben er slechts 142 de gruwel overleeft… Ullmann kon zijn manuscript toevertrouwen aan twee van zijn medegevangenen die het overleefden, Emil Utitz, een voormalig professor filosofie aan de Duitse universiteit in Praag, die dienst deed als bibliothecaris in het kamp, en Hans Günther Adler, wiens poëzie, Ullmann op muziek had gezet.

In de proloog introduceert de luidspreker de opera en haar personages, de dood als een ontslagen soldaat in een k.u.k. uniform en een harlekijn die het leven vertegenwoordigt. De trommelaar verschijnt en kondigt de oorlog van allen tegen allen aan, in naam van zijne majesteit de keizer. De dood breekt echter zijn zwaard en weigert zijn diensten. Vanuit zijn paleis probeert de keizer de oorlog verder te zetten met behulp van een luidspreker. Maar, er is een vreemde ziekte uitgebroken, de soldaten kunnen nl. niet sterven. Omdat de oorzaak van die ziekte niet kan worden gevonden, belooft de keizer iedereen het eeuwig leven. Twee soldaten gaan een man-tegen-man gevecht aan, maar in de loop van dit duel blijkt er één, Bubikopf genaamd, een meisje te zijn. Ze worden verliefd. De trommelaar probeert tevergeefs de twee over te halen de strijd voort te zetten, maar hun liefde overwint en beiden weigeren de trommelaar van de keizer te volgen. De keizer probeert vooralsnog de oorlog voort te zetten en er breekt een opstand uit. Eindelijk ontmoet de dood, de keizer in de spiegel. De dood zou bereid zijn om zijn activiteit te hervatten als de keizer als eerste zou volgen, waarop de keizer afscheid neemt en de dood, nu in de gedaante van de boodschapper Hermes, hem meeneemt. In het slotkoraal, een hulde aan de dood als “Befreier von allem Leid”, is de laatste regel de morele boodschap, “Gij zult niet tevergeefs de grote naam van de dood inroepen”.

De eenakter, oorspronkelijk, “Spiel in einem Akt”, “De keizer van Atlantis of de weigering van de dood”, ging in december 1975, in Amsterdam in première, door De Nederlandse Opera in het Bellevue Centre, op basis van een uitgave van Kerry Woodward, die toen ook de muzikale leiding had. De concertuitvoering van de versie van Henning Brauel en Andreas Krause (Schott), die in oktober 2021, plaatsvond in het Prinzregententheater in München, is hier op deze cd opgenomen. Naast de internationaal bekende Oostenrijkse Kammersänger Adrian Eröd in de titelrol, zongen vooral jonge artiesten, begeleid door het Münchener Radio Orkest onder leiding van Patrick Hahn, die debuteerde als eerste gastdirigent van het orkest.

Rolverdeling:

Juliana Zara, sopraan: Bubikopf/ein Soldat

Christel Loetzsch, mezzosopraan: Der trommler

Johannes Chum, tenor: Harlekin/ein Soldat

Adrian Eröd, bariton (foto) : Kaiser Overall

Lars Woldt, bas:Der Lautsprecher

Tareq Nazmi, bas: Der tod

De jonge dirigent, componist en pianist, Patrick Hahn (°1995), geboren in Graz, heeft zich reeds gevestigd als een van de meest veelbelovende artiesten van zijn generatie. Zijn zangopleiding en muzikale ervaring kreeg hij al op jonge leeftijd in verschillende operahuizen in heel Oostenrijk. Hij studeerde piano bij Maria Zgubic en orkestdirectie bij Martin Sieghart, Wolfgang Bozic en Johannes Prinz aan de University of Music and Performing Arts Graz. Naast zijn studie piano en directie, werd hij uitgenodigd om masterclasses te volgen bij Kurt Masur, Bernard Haitink en als Conducting Fellow op het Aspen Music Festival en het Tanglewood Music Center. Zijn internationale aanwezigheid is de afgelopen seizoenen exponentieel gegroeid in zowel de concertzaal als in het operagebouw, o.a. met de Münchner Philharmoniker, Philharmonia Orchestra London, Wiener Symphoniker en Bayerische Staatsoper. Vanaf het seizoen 2021/22 heeft hij de functie van algemeen muziekdirecteur van de Wuppertaler Bühnen und Sinfonieorchester GmbH op zich genomen, waarmee hij de jongste GMD in Duitsland werd.

Viktor Ullmann Der Kaiser von Atlantis Juliana Zara Christel Loetzsch Johannes Chum Adrian Eröd Lars Woldt Tareq Nazmi Münchner Rundfunkorchester Patrick Hahn cd  BR Klassik 900339

https://www.stretto.be/2017/07/08/adembenemende-muziek-van-viktor-ullmann/