Samen met het opkomend nationalisme in alle Europese landen in de eerste decennia van de vorige eeuw, paste het futurisme in het oorlogsenthousiasme, dat kenmerkend was voor veel intellectuele en artistieke kringen aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. Lees er alles over in dit boek en bezoek de gelijknamige tentoonstelling in het Rijksmuseum Twenthe in Enschede. De tentoonstelling nog t/m 19 februari 2023, volgt nl. de artistieke ontwikkeling van het futurisme aan de hand van zijn charismatische leider Marinetti.

Ten tijde van het “Futurismo, was de “Generazione dell’80”, een groep Italiaanse componisten, geboren rond 1880. Zij hadden gemeen dat zij na de muziek van Verdi, nieuwe wegen zochten om de Italiaanse opera te ontwikkelen. Zij componeerden ook meer orkestmuziek dan elke generatie voor hen. De nieuwe wegen werden gezocht in een hang naar neoclassicisme, een verduidelijking van de muzikale taal en een verlangen naar vroegere muziekontwikkelingen (bv. Bach en de Byzantijnse en Renaissance-muziek). Het compositorisch oeuvre van de meeste van deze componisten was enigszins onevenwichtig, in die zin dat meesterwerken helaas afwisselden met grote mislukkingen. De groep werd ook wel eclecticisme verweten. Gunstige uitzondering was Ottorino Respighi, die door zijn orkestmuziek, grote bekendheid verwierf. De komische opera’s van Ermanno Wolf-Ferrari worden nu weliswaar steeds meer naar waarde geschat en de muziek van Ildebrando Pizzetti beleeft een heropleving. Naast Ermanno Wolf-Ferrari, behoorden tot de groep Franco Alfano, (1875-1954), Vincenzo Tommasini, (1878-1950), Ottorino Respighi, (1879-1936), Ildebrando Pizzetti, (1880-1968), Gian Francesco Malipiero, (1882-1973), Alfredo Casella, (1883-1947), Riccardo Zandonai, (1883-1944) en gedeeltelijk, Mario Castelnuovo-Tedesco (1895-1968).

Op 20 februari 1909, luidde de Italiaanse dichter Filippo Tommaso Marinetti (foto) met zijn futuristisch manifest in de Franse krant “Le Figaro”, een nieuw artistiek tijdperk in. In dit manifest bezong hij nl. de snelheid, de toekomst, agressiviteit en activisme van de moderne tijd, en wees hij het verleden resoluut af. Deze energieke uitgangspunten spraken veel jonge kunstenaars en intellectuelen aan. In de drie decennia die volgden, gebruikten de futuristen, hun verbeeldingskracht om een radicale nieuwe toekomst vorm te geven. Tegenwoordig is het futurisme niet alleen een artistieke avant-garde maar voor velen, helaas ook onlosmakelijk verbonden met het fascisme.

Veel meer dan tegenwoordig zijn kunst en politiek in die eerste decennia van de 20ste eeuw met elkaar verbonden. Ze trekken elkaar aan en stoten elkaar af. Dat gebeurt bijvoorbeeld in Duitsland, in Rusland en ook in Italië. In de ideologie van de avant-garde herkennen we een optimistisch wensdenken, waarbij kunstenaars dromen van een nieuwe wereld. Tegenwoordig is het futurisme niet alleen een artistieke avant-garde maar voor velen ook onlosmakelijk verbonden met het fascisme. Men ziet Marinetti als een navolger van Mussolini. Maar terugkijkend op zijn leven zien we het verhaal van een man die schippert tussen zijn idealen en de werkelijkheid. Om zijn geliefde futuristische stroming in leven te houden laveert hij tussen het fascisme en zijn eigen revolutionaire idealen. Soms uitgesproken vóór of tegen, maar vaak pragmatisch op zoek naar de juiste weg richting zijn gedroomde nieuwe wereld, die in werkelijkheid veel complexer blijkt te zijn dan voorgesteld, een man die net als Mussolini, droomde van een Alleanza Nazionale.

De politieke omstandigheden zorgen ervoor dat het futurisme zich steeds opnieuw uit moet vinden, met alle artistieke gevolgen van dien. Dit maakt het leven van Marinetti en het avant-gardistische futurisme complex, soms diffuus en vaak paradoxaal. Is het futurisme een vooruitstrevende en utopische ideologie, of platte propaganda voor een fascistisch regime, verpakt in modernistische vormentaal? Het zijn mede deze tegenstellingen in het leven van Marinetti die het futurisme zo interessant maken.

Aan de hand van werken van de ‘eerste generatie’ futuristen, Gino Severini, Umberto Boccioni, Giacomo Balla, evenals de werken van latere futuristen zoals Roberto Marcello Baldessari, Fortunato Depero, Tato en Benedetta volgt de tentoonstelling de evolutie van het Italiaans futurisme. Rijkelijk aangevuld met teksten en documentatiemateriaal toont Rijksmuseum Twenthe het futurisme als manifest voor een nieuwe wereld.

Bij “Marinetti en het futurisme: manifest voor een nieuwe wereld” wordt een rijk geïllustreerde publicatie uitgebracht waarin door Arnoud Odding, Giorgio Novello, Joery de Winter en Maurizio Scudieroi, uitgebreid ingegaan wordt op de artistieke en maatschappelijke ontwikkelingen in het Italië van 1909 tot het einde van de tweede wereldoorlog. De tentoonstelling is mede mogelijk gemaakt met financiële steun van Istituto Italiano di Cultura di Amsterdam, het Ministerie van OCW, Provincie Overijssel, Gemeente Enschede, Weldoeners Rijksmuseum Twenthe, Vrienden van Rijksmuseum Twenthe en het GJ van Heek Junior Fonds.

Marinetti en het Futurisme, Manifest voor een nieuwe wereld”, een tentoonstelling in het Rijksmuseum Twenthe en alweer een schitterende uitgave van Waanders.