Rond 1900 werden in heel Europa dezelfde boeken gelezen, dezelfde opera’s opgevoerd en dezelfde muziekstukken gespeeld. Hoe heeft die culturele canon zich kunnen vormen? Historicus Orlando Figes laat zien dat belangrijke technologische en economische ontwikkelingen (trein, telegraaf, fotografie, vrije markt) de verborgen krachten achter de vorming van een gedeelde Europese cultuur zijn geweest.
In zijn boek staan drie personen centraal, de schrijver Ivan Toergenjev, de gevierde zangeres Pauline Viardot, met wie Toergenjev een intieme relatie had, en Pauline’s echtgenoot, Louis Viardot, een kunstcriticus. Zij hadden contact met bijna iedereen in Europa die in cultureel opzicht belangrijk was, Chopin, Delacroix, Dickens, Dostojevski, Flaubert, Wagner en Brahms. De beschrijving van de kosmopolitische levens van de drie hoofdpersonen staat voor het grote verhaal van de ongekende artistieke prestatie aan het begin van de 19de eeuw, toen de culturele globalisering van Europa begon.
Toen Toergenjev (foto) een jonge en niet-erkende schrijver was, ontmoette hij Pauline en was meteen verliefd. In zekere zin is het woord ‘geslagen’ niet sterk genoeg om het effect te beschrijven – wat er gebeurde was een vorm van totale onkritische toewijding. Het is niet al te nadrukkelijk een oordeel om te zeggen dat Toergenjevs leven daarna volkomen werd gevormd, gecontroleerd en gedomineerd door zijn liefde voor haar. Maar ze was getrouwd. Louis Viardot, zo’n 20 jaar ouder dan zij, was haar manager. Ze had een enorm succesvolle carrière als operazangeres en was op zichzelf al een kenner, hispanofiel, kunsthandelaar, politiek agitator en succesvol auteur van reisgidsen. Een zeer ongebruikelijke en merkwaardige ménage à trois vestigde zich, Toergenjev werd in feite een deel van het huishouden van Viardot.
Wat ook uit het boek van Figes naar voren komt, is een bekoorlijke biografie van Toergenjev. Als aristocraat, niet zonder geld, volgde hij niet het geaccepteerde carrièrepad van zijn collega’s (leger of ambtenaren) en koos ervoor om schrijver te worden. Hij was 1,80 meter lang – in het Europa van de 19e eeuw was hij een echte reus – en een gepassioneerd eurofiel. Naast zijn moedertaal Russisch sprak hij vloeiend Duits, Frans en goed Engels. Zijn obsessie met Pauline betekende dat hij het grootste deel van zijn leven buiten Rusland doorbracht, hij reisde constant en toch werd hij met de publicatie van Sketches from a Hunter’s Album, Fathers and Sons and Smoke de leidende figuur van de Russische literaire renaissance, de grote voorloper van Tolstoj, Dostojevski en Tsjechov.
De opdracht van Figes in dit boek is niet alleen een kroniek van de verweven levens van Toergenjev en de Viardots. Door hun beroepen en hun verplaatsingen door Europa is Figes in staat om de geschiedenis van een constant veranderend continent weer te geven. Toen de technologische vooruitgang van de 19e eeuw aanbrak – spoorwegen, telegraaf, fotografie, enorm verbeterde drukkunst, lithografie, massaproductie van piano’s, universele copyrightwetgeving – was de impact op de wereld van de kunsten verrassend en transformerend. In 1909 schreef Saint-Saëns tegen het einde van haar leven aan Pauline: “Hoeveel veranderingen heb je meegemaakt …? De spoorwegen, stoomschepen, telegrafen, gaslichten, elektrische telegrammen en verlichting… je zag, na de briljante heerschappij van Meyerbeer, hoe en uit welke mist de kunst van Richard Wagner verrees … en nu de opkomst van de kunst van Richard Strauss, de voorloper van het einde van de wereld”.
Figes houdt zich bezig met het schetsen van de opkomst van een nieuwe pan-Europese cultuur, verbonden en gedreven door alle technologische vooruitgang van het tijdperk en daardoor meer onderling verbonden. Zich uitstrekkend van Sint-Petersburg tot Parijs, Berlijn, Londen, Baden-Baden, Dresden, Rome, Wenen en elders, werd ‘Continentaal Europa’ een levensvatbare geografische propositie. Boeken werden op grote schaal vertaald; muziek kon buiten grenzen floreren; zangers en muzikanten konden snel reizen op de snelgroeiende spoorwegen; impresario’s konden opera’s in een tiental landen opvoeren; in Italië gekochte foto’s konden in Londen worden verkocht; en, belangrijker nog, kunstenaars konden serieus geld verdienen. Naarmate Europa als het ware technologisch openging, gingen ook de financiële mogelijkheden open, kunst werd een bedrijf, een handelswaar. Aan het einde van de 19e eeuw waren alle kunsten in Europa in opkomst. 
Orlando Figes heeft zich gebaseerd op talloze documenten, vele brieven en ander, onbekend archiefmateriaal. De auteur voert de lezer langs concertzalen, theaters, salons en ateliers. ‘Europeanen’ is een prachtig verhalend boek over cultuur als verbindende kracht tussen naties. Dit trio en hun onderling verbonden levens vormen een soort portaal naar een culturele geschiedenis van het 19e-eeuwse Europa en de manier waarop het continent zich ontwikkelde en transformeerde, door middel van nieuwe technologieën, tot het collectief van landen dat vandaag de dag nog steeds herkenbaar is. “The Europeans: Three Lives and the Making of a Cosmopolitan Culture” werd vertaald door Toon Dohmen.
Orlando Figes (°1959) is een meermaals onderscheiden Britse historicus, gespecialiseerd in de Russische geschiedenis vanaf 1700. Hij is professor te Birkbeck, University of London. Figes is de zoon van de feministische schrijfster Eva Figes. Hij is de broer van schrijfster en uitgeefster Kate Figes. Figes studeerde geschiedenis te Cambridge en was er van 1987 tot 1999 hoogleraar. Vanaf 1999 is hij professor op het Birkbeck College. Figes verwierf internationale bekendheid met een drietal boeken over de Russische geschiedenis: ‘Tragedie van een volk: de Russische Revolutie 1891-1924’ (1996), ‘Natasja’s Dans: een culturele geschiedenis van Rusland’ (2002) en ‘Fluisteraars; leven onder Stalin’ (2007). Figes interpreteert de historie op een brede wijze, nadrukkelijk ook sociaal en cultureel, hij baseert zijn werk op bronnenonderzoek, inclusief mondelinge geschiedenis, en gebruikt literaire procedés bij de uitwerking. Het levert wetenschappelijke boeken op die lezen als romans en daarmee toegankelijk zijn voor een breed publiek.
Orlando Figes Europeanen Het ontstaan van een gemeenschappelijke cultuur 623 bladz. uitg. Rainbouw ISBN 
https://www.stretto.be/2017/09/02/liederen-van-pauline-viardot/