“Balenciaga – Meesterlijk zwart”, een tentoonstelling in Den Haag en een magnifieke uitgave van Waanders, over dé meester van de Haute Couture, Cristóbal Balenciaga. Magisch. Niet te missen! | Stretto – Magazine voor kunst, geschiedenis, filosofie, literatuur en muziek.

De tentoonstelling “Balenciaga – Meesterlijk zwart” in het Kunstmuseum Den Haag en het bijbehorend boek, brengen met meer dan 100 topstukken uit de collecties van Palais Galliera en Maison Balenciaga, een eerbetoon aan het zwart van de Spaanse modeontwerper, Cristóbal Balenciaga (1895-1972). Het is trouwens de eerste keer dat zo’n grote selectie werken van Balenciaga in Nederland te zien is.

Rose Bertin (1747-1813) (foto), de modeontwerpster van koningin Marie-Antoinette, was de eerste die het vrouwelijk lichaam bevrijdde, terwijl ze haar creaties versierde met borduurwerk, kant en rozenblaadjes. De oorsprong van Haute Couture wordt weliswaar toegeschreven aan Charles Frédéric Worth, die in 1858, aan de rue de la Paix in Parijs, het eerste echt Couture House creëerde. Charles Frederick Worth (1825-1895), de Engelse ontwerper van de crinoline, maakte nl. geen kleding op verzoek van klanten, maar ontwierp eigen collecties. Die werden dan weer gepresenteerd aan rijke dames die hun eigen stof toevoegden aan zijn ontwerpen, o.a. keizerin Elisabeth (Sisi).

Cristóbal Balenciaga, ‘le maître’ onder de couturiers, behoorde tot de generatie van Elsa Schiaparelli, Jeanne Lanvin, Paul Poiret, Guccio Gucci, Jeanne Paquin, Emilio Pucci, Lucien Lelong en Pierre Balmain. “Als haute couture een orkest is, dan is Balenciaga de dirigent en de rest van ons slechts de musici die de aanwijzingen van de meester volgen”, zei Christian Dior ooit. André Courrèges, Emanual Ungaro en Óscar de la Renta leerden het vak onder toezicht van Balenciaga. De Spaanse modeontwerper stond bekend als een strenge couturier die zijn werk als zijn religie beschouwde. Zijn unieke, sculpturale en complexe vormen kwamen het beste uit in zijn favoriete zwart. Zwart was voor Balenciaga bij uitstek hét middel om zijn kunstenaarschap te benadrukken. Zonder de afleiding van kleur, maakte een Balenciaga-ontwerp in het zwart, of het nu een getailleerd kostuum, een oogverblindende avondjurk of volumineuze baby doll dress was, meteen indruk door het sculpturaal en complex ontwerp. Bij een tweede blik werd het oog verleid door de rijke, vaak contrasterende texturen en prachtige details.

De speling van licht op Balenciaga’s zwart, zorgde voor een briljante stofuitdrukking. Zwart in kant, borduurwerk, fluweel, gedrapeerde zijde, franjes of schitterende pailletten, elk couturestuk was magnifiek uitgevoerd. In tegenstelling tot het ongebleekt katoen waar de meeste couturiers toen mee werkten, voerde Balenciaga zelfs zijn proefmodellen uit in zwart. Ook zijn tijdgenoot, de Franse abstract kunstschilder en beeldhouwer, Pierre Soulages (1919-2022), gebruikte zwart in veel van zijn schilderijen. De vormen waren hierbij tot het minimum gereduceerd en vaak waren het alleen enkele balken die de hoofdlijnen van het schilderij vormden. Het licht dat op het werk viel, beschouwde Soulages als een onderdeel van dat werk. Door fijne groeven te maken in het zwart oppervlak van zijn schilderijen reflecteerde het licht in het werk en veranderde het! In de tentoonstelling is dan ook duidelijk te zien, dat Balenciaga met zwart toverde en hij er een betoverend spel mee speelde.

Balenciaga’s zwart palet was terug te brengen tot de liefde voor zijn rijk, Spaans erfgoed. Van katholieke vroomheid en traditionele Spaanse streekdracht, tot aan de sobere zwarte opsmuk van Spaanse Habsburgse heersers en hun hof, kende zwart een lange geschiedenis en een hechte band met de Spaanse identiteit. Het is geen toeval dat de doeken van Goya, Diego Velázquez en Francisco de Zurbarán werden gedomineerd door de kracht van zwart en een grote inspiratie waren voor Balenciaga. Niet alleen de kleur zwart, maar ook zijn terugkerend gebruik van mantillas (Spaanse hoofdbedekkingen), kant en volants in zijn ontwerpen, riepen de weelderige, Spaanse cultuur op. Balenciaga had wel internationale allure, zijn creaties bleven vaak trouw aan zijn thuisland.

Balenciaga’s vroege opleiding tot kleermaker (hij was al vanaf zijn twaalfde in de leer), onderscheidde hem van andere couturiers uit die tijd. In tegenstelling tot zijn meeste collega’s, kende hij het vak door en door en was bedreven in elke fase van het ontwerpproces. “Enkel Balenciaga is een ware couturier. (…) De anderen zijn niet meer dan ontwerpers”, vertelde Coco Chanel. Zijn vakmanschap, precisie en revolutionaire silhouetten, maakten van hem dé meester der couturiers. Vanaf zijn eerste catwalk collectie in 1937, de opening van zijn huis aan de Avenue George V. in Parijs in 1939, tot aan de sluiting van zijn salon in 1968, behoorden de meest invloedrijke figuren van die tijd tot zijn clientèle. In 1960 ontwierp hij bv. de bruidsjurk voor doña Fabiola Mora y Aragon, ter gelegenheid van haar huwelijk met koning Boudewijn van België.

Vanaf 1956 besloot Balenciaga zijn collecties steevast een maand ná de gebruikelijke modeweken in Parijs te presenteren, als grande finale, om het risico op imitatie van zijn populaire ontwerpen te voorkomen. Hubert de Givenchy, zijn goede vriend, eerder in dienst van Elsa Schiaparelli, besloot om dit met zijn prêt-à-porter de luxe, ook te doen, en Audrey Hepburn werd de muze van Givenchy. Deze belangrijke tijd in Balenciaga’s oeuvre speelt de hoofdrol in de tentoonstelling, “Balenciaga – Meesterlijk zwart”, die tal van zijn meest toonaangevende creaties bevat. Naast meer dan 60 kledingstukken, zijn er in de tentoonstelling eveneens zwarte toiles (katoenen proefmodellen), hoeden en sieraden te zien, maar ook tekeningen, filmbeelden en fotografie uit het archief van het Maison Balenciaga.

Balanciaga’s stijl was vernieuwend. Hij speelde met proporties, volumes en veel draperieën van verschillende stoffen rond schouders en rokken. Zijn silhouetten werden vaak gekenmerkt door een zeer uitgesproken zandloper-figuur, doordat hij zijn mantelpakjes zodanig centreerde en de heupen liet uitlopen, met eronder een tulprok. Hij gebruikte weinig prints of felle kleuren, maar het patroon van de polka dot van de kleding van flamencodanseressen (cfr. Carolina Herrera (°1939)), was wel een typische bedrukking voor zijn werk.

De jaren ‘50 en ‘60 waren de hoogtepunten uit Balenciaga’s carrière. In een tijd waarin de getailleerde New Look van Christian Dior het modebeeld domineerde, zocht Balenciaga juist hele andere contouren op. Hij herinterpreteerde de vrouwelijke vorm en elimineerde de taille, waardoor er nog nooit eerder vertoonde silhouetten los van het lichaam ontstonden. Balenciaga verkoos comfort, bewegingsvrijheid en volume boven beperkende pasvormen, zoals goed zichtbaar in la robe ballon uit 1950, een bolvormige jurk van tafzijde die naar verluidt “zo licht als twee wolken” was. In de tentoonstelling krijgen ook andere revolutionaire ontwerpen zoals la ligne tonneau (1947) (kledingstukken met een ‘ton’-vorm), ‘half-getailleerd’ mantelpak (1951), tuniek-jurk (1955) en la robe sac (1957) (jurken met een wijdvallende rug) een prominente plek. Bezoekers kunnen eromheen lopen als ware het een driedimensionale beeldhouwwerken.

Om zijn baanbrekende vormen tot leven te laten komen, experimenteerde de couturier eindeloos met verschillende materialen. Het voor hem speciaal ontworpen materiaal ‘gazar’, een stevige, maar lichte zijden stof, die hij in 1958, in samenwerking met de Zwitserse textielfabrikant, Abraham, ontwikkelde, werd zijn favoriet. Het bedrijf van de Zwitserse textielfabrikant Abraham, geleid door Gustav Zumsteg, was nl. gespecialiseerd in het bedrukken van zijde en was tevens een belangrijke leverancier van Christian Dior, Hubert de Givenchy en Yves Saint Laurent. Ook hedendaagse ontwerpers zoals Dries Van Noten, Diane Von Furstenberg en Peter Pilotto, experimenteerden nog met Abrahamprints.

Bij de opkomst van de prêt-à-porter, vanaf de jaren 1960, nam de vraag naar zijde van topkwaliteit af en Zumsteg begon prints te ontwerpen voor de high-end van de prêt-à-porter. Gazar of gazaar behield nl. goed zijn vorm, en was daardoor ideaal voor zijn architecturale, volumineuze ontwerpen. Balenciaga’s beheersing van deze glanzende, lichte stof met zijn “kleiachtige” vormvastheid, werd geïllustreerd door de trapeziumvormige bruidsjurken in zijn collecties van 1967 en 1968. Naast tricot jersey, tweed, katoen, wol en crêpe, gebruikte Chanel bv. voor het eerst, rayon (viscose) als synthetisch alternatief voor zijde. Balenciaga werd in 1971 voor het laatst gezien in het openbaar, op de begrafenis van… Coco Chanel.

De tentoonstelling “Balenciaga – Meesterlijk zwart” wordt gebracht in een tijd waarin het merk Balenciaga door Vogue is bestempeld als “… the hottest high fashion brand on the planet right now”. Het is creatief directeur Demna Gvasalia (°1981) gelukt, om het modehuis nog steeds net zo toonaangevend te houden als zo’n zeventig jaar geleden. Ook nu nog speelt het modehuis met zijn prêt-à-porter of confectiekleding en de accessoire lijn, met zwart, volumes en driedimensionale vormen, en blijft het schatplichtig aan zijn stichter, Cristóbal Balenciaga. Bij de tentoonstelling verscheen bij uitgeverij Waanders & De Kunst, alweer een magnifieke, van wel 160 illustraties voorziene publicatie, “Balenciaga. Meesterlijk Zwart”, een boek/catalogus met artikelen van o.a. Olivier Saillard (oud-directeur Palais Galliera), Véronique Belloir (conservator Palais Galliera) en Gaspard de Massé (Archives Balenciaga Paris). Niet te missen!