Jordi Savall heeft het Tasto Solo ensemble, onder leiding van de gerenommeerde organist Guillermo Pérez, uitgenodigd om op te nemen op zijn label Alia Vox Diversa. Tasto Solo, opgericht in 2006, combineert hier creativiteit, historisch onderzoek en virtuositeit in zijn verkenning van middeleeuwse en vroege renaissancemuziek.

Met de cd, “Eros & Subtilitas”, neemt Tasto Solo u mee naar het Italië van de 16^de eeuw, dat op dat moment een hectische en ongekende bloei beleefde van werken die uitsluitend gewijd waren aan de ontwikkeling van taal en instrumentaal spel, parallel aan dat van de vocale kunst. Beginnend met de “Capricci in Musica” van Vincenzo Ruffo (ca. 1510-1587), een verzameling kleine, mysterieuze en fascinerende composities, brengt Tasto Solo, stemmen en instrumenten in dialoog om verfijnde instrumentale fantasieën en virtuoze dansen te presenteren. Zo werpt het ensemble een nieuw licht op de bloeiende muziek van de vroeg renaissance.

Vincenzo Ruffo was een Italiaanse geestelijke, kapelmeester en renaissancecomponist. Na zijn wijding bekleedde hij administratieve functies in Verona en Milaan. Vanaf 1551 werkte hij als musicus, eerst als maestro di musica aan de Accademia Filarmonica di Verona, vanaf 1554 ook als maestro di cappella aan de kathedraal van Verona. Hij bekleedde vanaf 1563 dezelfde functie in Milaan en daarna in Pistoia en Sacile. In 1560 sloot hij zich aan bij de Contrareformatie en volgde daarna de regels van het Concilie van Trente voor het componeren van kerkmuziek. Ruffo componeerde dan ook talloze kerkmuziek, missen, motetten en madrigalen. Hij componeerde weliswaar ook wereldlijke muziek, waaronder de “Capricci in musica”. Ondanks dat hij zeer loyaal was aan de vrij restrictieve muzikale edicten van het Concilie van Trente, slaagde hij erin muziek van hoge kwaliteit te componeren. Hij wordt dan ook beschouwd als één van de belangrijkste, Italiaanse componisten van de 16^de eeuw.

De menselijke stem wordt consequent geprezen in de verhandelingen van de renaissance als het ‘superieure’ en ‘waardige’ model dat muziekinstrumenten zouden moeten nabootsen, toch was dit misschien het resultaat van een consensus die meer academisch dan praktisch was. De muziek van het Europa van de 16e eeuw vormde een van de rijkste constellaties, waar er een hectische komst was van nieuwe werken en methoden die uitsluitend waren gewijd aan de ontwikkeling van de taal en de beoefening van instrumenten, parallel aan de vocale kunsten. Italië was bijzonder vruchtbare grond, waar de ontwikkeling van de virtuoze praxis van glosa of diminuzione zich ontwikkelde; de compositorische verkenning gebaseerd op fantasie, genaamd ricercare, en de verspreiding van een eindeloos aantal composities uit de danswereld. Het was ook in Italië dat we het eerste gedocumenteerde gebruik van de term capriccio vinden om een instrumentale compositie te benoemen, wat plaats maakte voor de Capricci in Musica a Tre Voci van Vincenzo Ruffo.

Gedrukt in Milaan in 1564 tijdens Ruffo’s ambtstermijn als kapelmeester in de beroemde Duomo, zijn de Capricci een unieke verzameling van 23 kleine stukjes. Ze zijn het enige werk van de auteur voor instrumenten – zonder tekst – en zijn laatste publicatie van seculiere muziek voor hij zich uitsluitend wijdde aan liturgische muziek en aan de verspreiding van de Tridentijnse Promulgatie. De Capricci zijn een voorbeeld van meesterschap in de kunst van het renaissancecontrapunt, of ze nu zijn geschreven op zanglijnen die zijn ontleend aan madrigalen van zijn tijdgenoten, meestal met poëzie met een liefdesthema (zoals het geval is met Verdelots Dormendo un giorno en Arcadelts O felici occhi miei), of naar dansgerelateerde melodieën (La Gamba) of het gebruik van nieuwe, vrij gecreëerde motieven gepresenteerd onder suggestieve titels (La Disperata, El Cromato, El Pietoso…). Bovendien gebruikt Ruffo een subtiele maar ingewikkelde ritmische taal in deze stukken, die de intellectuele esthetiek van de laatmiddeleeuwse muziekperiode oproept, ongetwijfeld bekend bij Ruffo’s leraar in de kathedraal van Verona, Biagio Rossetto, die goed thuis was in middeleeuwse theorie.

In zijn opdracht van de Capricci aan Marco Antonio Martinengo, de graaf van Villachiara en een opmerkelijke amateurmuzikant, noemt Ruffo de complexiteit van dit werk en geeft hij aan dat het geschikt is voor “virtuozen” – een virtuositeit die zowel van toepassing is op de technische moeilijkheid van de stukken en op de muzikale flexibiliteit die hun veeleisende en verfijnde stijl vereist. Verrassend genoeg vermeldt Ruffo het bestaan van zijn Capricci voorafgaand aan hun uitgave in 1564, en nadat hij Martinengo “ze zo mooi had horen zingen”. Verwees hij naar een mogelijke vocale en instrumentale uitvoering, of erkende hij misschien de incidentele dubbelzinnigheid van het woord cantare in de renaissance, wat zingen of spelen betekent?

De drie paren Pavana’s en Saltarello’s die op deze cd worden gepresenteerd, komen uit een andere even ongebruikelijke bron, het zogenaamd Manuscript van Castell’Arquato. Bewaard in de archieven van de collegiale kerk van dit klein Italiaans stadje in de buurt van Piacenza, bevat het boek eenvoudige, onversierde bundels die rond het midden van de 16e eeuw anoniem zijn gekopieerd met muziek voor klavier en mogelijk voor andere polyfone instrumenten zoals de harp. Het repertoire dat in dit manuscript wordt overgebracht, is aanzienlijk gevarieerd en omvat naast fragmenten van motetten en gewijde muziek een belangrijk corpus op baslijnen (romanesca, passamezzo antico en moderno) en dansliederen, waarvan de meeste uniek en zonder concordanties zijn. Het manuscript bewaart ook een grote selectie van ricercare, sommige van onbekende auteurs (dit is het geval van nummers 9 en 14) en andere gecomponeerd door beroemde Italiaanse klavierspelers die actief waren in de eerste decennia van de cinquecento, zoals Fogliano of Cavazzoni. Deze waardevolle schat wordt gecompleteerd door een dozijn madrigalen en liederen die voorbeelden zijn van kopiëren, aanpassen en versieren van de renaissance-instrumentalisten.

Het is precies de stem en het repertoire die deze opname compleet maken en volledige betekenis geven aan dit project als geheel. In de madrigalen van Verdelot, Ruffo, Arcadelt en Gero is de gezongen bovenstem en soms ook de bas behouden, zodat de luisteraar zich kan concentreren op één melodische lijn, terwijl de andere stemmen van de polyfonie worden omgevormd tot een instrumentale begeleiding. Deze wijze van uitvoering, die in die tijd uitgebreid is gedocumenteerd en die de technieken verbindt die worden gebruikt in instrumentale arrangementen zoals die van Castell’Arquato, vertegenwoordigt de voortdurende praktijk van begeleide melodieën in de renaissance, geboren in de middeleeuwen en helemaal terug reikend naar de opera. Zo wordt een esthetiek gecreëerd die de expressiviteit van de solostem, met al zijn karakter en flexibiliteit, volledig op de voorgrond plaatst, in tegenstelling tot andere standaardmodi van het zingen van a capella polyfonie. Aan de andere kant zijn het in sommige van Ruffo’s Capricci de stemmen die integreren in het ensemble van instrumenten, waarbij ze de partijen en teksten zingen van de werken die Ruffo gebruikte als basis voor zijn nieuwe composities. In de Capricci Dormendo un giorno en Quand’io penso al martire, of in de ondeugende Martin menoit gebaseerd op Janequin, zijn het de stemmen die versmelten met de taal van de instrumenten en hun articulaties en fraseringen assimileren. Het programma bereikt zijn hoogtepunt in het laatste stuk, Da’bei rami scendea, waarin de stemmen van Arcadelts originele madrigaal over elkaar worden gelegd en verweven met die van Ruffo’s versie om het ‘bewind van de liefde’ te vieren.

De instrumenten die in deze opname worden gebruikt, zijn representatief voor de Italiaanse cultuur uit de vroege renaissance en het rijk van de kamermuziek: een klein klavecimbel zonder dempers in het hoge register, een harp, een viola da gamba en een luit. In sommige werken vond de dirigent het gepast om een organetto te gebruiken, hoewel het inderdaad een instrument is dat in de loop van de 16e eeuw buiten gebruik raakte. Ondanks deze chronologische grens – zij het onnauwkeurig – hebben verschillende redenen deze keuze gemotiveerd. Ten eerste, zoals de vorige opname Early Modern English Music van Tasto Solo liet zien, is de geschiedenis van dit instrument enorm rijk in de laatste jaren van de 15e eeuw, vooral in Italië, en het is nog steeds gedocumenteerd in de vroege jaren 1500. Bovendien brengt het organetto, naast zijn gelijkenis met de fluit of de cornetto, een archaïsche klank voort die past bij de flitsen van middeleeuwse elementen die nog steeds aanwezig zijn in de Capricci in Musica a Tre Voci en in de taal van de vroege renaissance.

De uitvoerders, Tasto Solo, zijn Anne-Kathryn Olsen, sopraan, Riccardo Pisani, bariton, Bertrand Cuiller, renaissance klavecimbel, Bérengère Sardin, renaissance harp, Pau Marcos, viola bastarda, Bor Zuljan, renaissance luit en Guillermo Pérez, organetto & directie. De cd werd opgenomen in het Château de Bournazel in Frankrijk.

Tracklist:

Ruffo, V: La Gamba in Basso, e Soprano

Verdelot: Dormendo un giorno

Ruffo, V: Dormendo un giorno

Castell’Arquato: Pavana & Saltarello

Ruffo, V: Quand’io penso al martire

Gero: Madonna io v’amo

Castell’Arquato: Ricercare in La

Ruffo, V: Lieti felici spiriti

Castell’Arquato: Pavana & Saltarello in Re

Ruffo, V: Gentil mia donna

Castell’Arquato: Ricercare in Sol

Ferrabosco, D: Io mi son giovinetta

Arcadelt: O Felici Occhi Miei

Ruffo, V: La Disperata

Ruffo, V: Martin menoit

Castell’Arquato: Pavana & Saltarello in Ut

Ruffo, V: El Cromato

Ruffo, V: Da’ bei rami scendea

Eros & Subtilitas Capricci, Madrigali e Danze in Dialogo Tasto Solo Anne-Kathryn Olsen, Riccardo Pisani,  Bertrand Cuiller, Bérengère Sardin, Pau Marcos, Bor Zuljan, Guillermo Pérez cd AliaVox AV9952