Charles-Joseph van Helmont (1715-1790) behoorde samen met F.I. (Johan?) De Boeck, Josse Boutmy, Dieudonné Raick, Ferdinand Staes en Natalis Vander Borcht, tot de belangrijkste, 18de eeuwse, Vlaamse organisten/klavecinisten/componisten. Ontdek op deze cd de roem van weleer van de cathédrale Saints-Michel-et-Gudule/kathedraal van Sint-Michiel en Sint-Goedele, in Brussel.
Van Helmont volgde zijn opleiding bij Pierre Hercules Brehy (1673-1737) aan de Brusselse Sint-Michiel en Sint-Goedele kathedraal en volgde daar op 18-jarige leeftijd, Josse Boutmy op als organist. In 1737 werd hij kapelmeester aan de Brusselse Kapellekerk, tot 1741, waarna hij terugkeerde naar de kathedraal. Daar bleef hij tot 1777 kapelmeester, en stond er in die hoedanigheid in voor de muziek voor de erediensten, de opleiding van het koor en de zangers, en het componeren van nieuwe religieuze muziek. In 1777 nam zijn zoon Adriaan Joseph van Helmont (1747-1830) deze functie over. In de bibliotheek van het Koninklijk Conservatorium van Brussel bevinden zich 525 manuscripten van Charles Joseph van Helmont. Van Helmont speelde een leidende rol in muziek in Brussel tijdens de barokperiode Zijn algemene stijl leunde aan bij die van zijn Italiaanse tijdgenoten en zijn Pièces de Clavecin waren beïnvloed door Jean-Philippe Rameau.
Frankrijk en Italië waren in de 17de- en 18de eeuw, belangrijk voor de geschiedenis van het toonzetten van klaagliederen. In Frankrijk ontstond een unieke vorm, de “Leçons de ténèbres”, die zich sterk onderscheidde van het vroeger, Frans motet en de Italiaanse lamentaties. De “Leçons de ténèbres” hadden een liturgische functie, maar werden ook aan het hof van Louis XIV uitgevoerd. Leçons de ténèbres werden gekenmerkt door een melismatische vocale lijn en het frequent gebruik van de “tonus lamentationum”, een middeleeuws, Gregoriaans gezang voor de klaagliederen, dat als melodische basis diende. “De Leçons de ténèbres vormden het officie van de Metten voor Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Heilige zaterdag, waarop elke dag drie leçons werden gezongen. Traditioneel werd de eerste leçon bij het aanbreken van de dag gezongen, zoals de term Metten of Matins impliceert.
Leçons de ténèbres werden in het midden van de 17de eeuw als muzikale composities, almaar populairder. Michel Lambert was de eerste in Frankrijk die in 1662 een cyclus componeerde, gevolgd door Charpentier en de Lalande. Maar de bekendste en de eerste die tegenwoordig de aandacht van uitvoerders en van het grote publiek hebben herwonnen, zijn deze van François Couperin, uit 1714. Aan het einde van de regering van Louis XIV was Frankrijk een land van vroomheid, maar ook van Italianisme in muziek, inclusief de religieuze muziek. Vocaliteit en spiritualiteit werden gecombineerd met kunst, wat getuigde van de verfijning van de prachtige Franse zang, een synthese tussen de Italiaanse monodie uit het begin van de 17de eeuw en het Frans air de cour met melismatische doubles (versieringen), die evenzeer in huiskamers werd beoefend als in theaters en gebedshuizen.
Men haastte zich om in de Parijse kloosters te luisteren naar goddelijke stemmen die de lezingen (Leçons) van de Goede Week zongen. Deze gezichtsloze stemmen waren weliswaar geen stemmen uit de hemel, maar vaak zangers van de opera tijdens de sluiting in tijden van boetedoening. De kaarsen werden traditioneel één voor één gedoofd om te eindigen in de duisternis van de nacht. De laatste kaars, het symbool van Christus, werd weliswaar niet gedoofd, maar werd achter het altaar geborgen. Op Pasen werd deze weer tevoorschijn gehaald als symbool van zijn Opstanding.
Van Helmont componeerde een groot aantal religieuze en profane werken, waaronder het oratorium “Judith”, een opera “Grisélidis” en voor de Goede Week, “Les neuf Leçons de la Semaine Sainte” voor Basso continuo en sopraan. In 1737, componeerde hij in navolging van de “Lamentations/leçons de Ténèbres” van Joseph-Hector Fiocco (1703-1741), maître de chant van Sint Goedele, een cyclus van negen (3 x 3) “Leçons de Ténèbres” voor solostem en continuo. De versiering in de Franse stijl combineerde hij met de Italiaanse lyriek, en elke klaagzang van de profeet Jeremia kreeg zijn eigen specifieke sfeer. In 1756, herzag hij de Toisième leçons voor Jeudi Saint en Vendredi Saint, en voegde een solo cellopartij toe.
Voor de uitvoering van deze werken, hier voor het eerst opgenomen, afgewisseld met 6 fuga’s voor orgel, heeft het in Brussel gevestigd ensemble, Scherzi Musicali, drie sopranen en verschillende instrumentalisten samen gebracht rond een prachtig orgel uit 1775, gebouwd door Guillaume Robustelly, in 2009, gerestaureerd door de Manufacture d’orgues Thomas. De sopranen zingen respectievelijk elk de Première, Seconde en Troisième leçon. De 3 sopranen zijn Wei-Lian Huang, Griet De Geyter en Deborah Cachet. De instrumentalisten zijn Beniamino Paganini, klavecimbel, Valentin Bajou, viool en cello, Mathilde Wolfs, basviool, François Dambois, theorbe, en Nicolas Achten, orgel.Subliem!
Nicolas Achten (1985) studeerde zang, klavecimbel, theorbe, en triple harp aan de conservatoria van Brussel en Den Haag. Hij vervolledigde zijn opleiding door het volgen van meestercursussen, bij o.a. A. Scholl, G. De Reyghere, E. Kirkby en C. Lefililâtre. Als klassiek zanger begeleidt hij zichzelf op diverse instrumenten, zoals in de authentieke uitvoeringspraktijk gebruikelijk was. Vanaf 2004 begon hij op te treden met ensembles van oude muziek, waaronder prestigieuze, zoals L’Arpeggiata van Christina Pluhar, Ensemble La Fenice, La Petite Bande, Ensemble Ausonia, Les Agrémens, Akadêmia, Les Talens Lyriques, Il Fondamento, Les Musiciens du Louvre, Il Seminario Musicale en Le Poème Harmonique. Omwille van zijn bijzondere belangstelling voor de 17de-eeuwse vocale muziek, stichtte hij het ensemble Scherzi Musicali. Dit ensemble verdiept zich in het werk van minder bekende componisten. Nicolas Achten heeft samen met Scherzi Musicali opgetreden tijdens heel wat festivals voor oude muziek in België, Nederland en Frankrijk (onder meer op het Festival Baroque de Pontoise in 2010).
Achten is gastprofessor aan de University of East Anglia en aan de Operastudio Vlaanderen. Hij werkt ook mee aan de zomerstages van Transparant en van de York Trust (Norfolk). In 2006 werd hij laureaat van het 7de internationaal concours voor barokzang in Chimay In 2009 werd hij tot klassiek artiest verkozen door de Octaves de la musique en tot Jonge musicus voor 2009 door de Belgische muzikale pers. Sinds meer dan vijftien jaar tijd is Scherzi Musicali uitgegroeid tot een prominent ensemble in de wereld van de oude muziek, bekend om zijn werk voor de 17e en 18e eeuw. Het ensemble verzamelt 3 tot 40 muzikanten rond Nicolas Achten (1985), één van de weinige zangers die zichzelf begeleidt op luit, theorbe, harp of klavecimbel. Scherzi Musicali treedt in heel Europa op in de meest prestigieuze concertzalen en festivals. Hun discografie omvat 13 albums, waaronder 11 wereldpremières (ea. Caccini, Mazzocchi, Bertali, Sances, Scarlatti, Colonna, de Brusselse Fiocco of de Luikse Hamal) uitgegeven door Ricercar, Alpha, Sony en Musique en Wallonie.
Leçons de Ténèbres Charles-Joseph van Helmont Scherzi Musicali Nicolas Achten cd Ricercar RIC454
