In 2023 is het 400 jaar geleden dat een van de grootste componisten van de Renaissance overleed. William Byrd werd in zijn eigen tijd alom bewonderd in binnen- en buitenland en de invloed die hij had op toekomstige generaties was immens. Ondanks dat hij ongelooflijk turbulente tijden doormaakte en vreesde voor zijn eigen veiligheid, is zijn muziek vol leven, emotie en vitaliteit. Deze opname biedt de gelegenheid om kennis te maken met het vocaal (Songs) en instrumentaal werk (gamba’s of viols) van William Byrd ter gelegenheid van zijn 400ste sterfdag.

Componisten als Taverner, Tallis, Dowland, Byrd, Gibbons e.a. kennen we van Services, Ayres, muziek voor luit, virginaal en In nomine-bewerkingen voor gamba’s (viols). We kennen hen van hun muziek voor de Chapel Royal, hun Cantiones sacrae (Latijnse motetten), consort songs, anthems, het Fitzwilliam Virginal Book, My Ladye Nevells Booke e.d.m. Kortom, wij kennen die componisten van hun Engelse, anglicaanse kathedraalmuziek (psalm settings, Missen, hymns e.d.) en van hun instrumentale consort music.

Wiiliam Byrd, deze sleutelfiguur van de Engelse Renaissance was een enigmatische persoonlijkheid. Hij was een ernstige, nogal melancholische figuur, maar tegelijkertijd vol scherpe humor, die zeer persoonlijke, ontroerende muziek componeerde en hij was katholiek maar tegelijkertijd een van de favorieten van de protestantse koningin. Veel van Byrds Latijnse Motetten bv. was gelegenheidsmuziek ter ondersteuning van de katholieke zaak.

Hoewel de componist als “Gentleman” en organist van Queen Elizabeths “Chapel Royal” diende, en hij duidelijk één van de meest gewaardeerde musici aan het hof was, bleef hij trouw aan het katholiek geloof en onderhield hij nauwe contacten met de katholieke leden van de adel en met de jezuïeten in Engeland. Hij werd weliswaar voor het afwijzen van het Anglicanisme herhaaldelijk vervolgd, maar bleef toch in de gunst van de koningin, omdat hij zonder onderscheid, zowel voor de ingetogen anglicaanse, als voor de decoratieve katholieke eredienst, prachtige muziek componeerde. Het hoogtepunt van de opname is zeker “Ye sacred Muses”, een eerbetoon aan Thomas Tallis, zijn leraar, collega en vriend.

De viola da gamba, viol in het Engels, die haar oorsprong had in de vihuela de arco, kreeg zijn huidige vorm in de 16de eeuw en werd sindsdien overal in Europa bespeeld. Met name in Engeland waren in de 16de– en 17de eeuw, gamba consorts erg populair. Het was het begin van een nieuw tijdperk van Europese beschaving, klaar om de oude middeleeuwen achter zich te laten en die, dankzij de herontdekking van de oude Griekse beschaving, een nieuwe wereld begon te vormen vol idealen, hoop, schoonheid en creativiteit, van ontdekkingen en conflicten, zowel wijsheid als fanatisme, maar die de mens in het middelpunt van het leven stelde.

Het was in die tijd dat een nieuw strijkinstrument werd geboren: de viola da gamba, viola d’arco of vihuela de arco, die ter ere van het nieuw tijdperk ook de ‘renaissance-altviool’ werd genoemd. Net als de renaissance-luit had dit nieuw instrument 6 snaren die in kwarten waren gestemd, met een grote terts in het midden, en zeven fretten, die de vijfde in halve tonen verdeelden, waardoor elke toon zijn natuurlijke resonantie kon behouden. De andere belangrijke nieuwigheid in de creatie van het nieuw instrument was dat het werd gemaakt om de menselijke stem na te bootsen, meer bepaald, de sopraan, alt, tenor en bas. En zo werd het consort geboren, een van de fundamentele instrumentale ensembles van de renaissance en vroege barokke kamermuziek uit de 17de eeuw.

Particuliere en sociale muziekpraktijken waarbij deze instrumenten werden gebruikt, verspreidden zich snel onder de burgerij en aan de hoven van de meeste Europese landen als Italië, Frankrijk, Vlaanderen, Castilië, Aragon en Catalonië, Duitsland en Engeland onder koningin Elizabeth I en koning James I. Engeland was de thuisbasis van de creatiefste componisten voor de gamba, onder wie Christopher Tye, William Byrd, Thomas Tallis, John Dowland, John Jenkins, William Lawes, en Henry Purcell. En tegelijkertijd was het in Engeland dat de viola da gamba en het gamba consort van het midden van de 16de- tot het midden van de 17de eeuw, tot bloei kwamen.

In het oeuvre van William Byrd viel vooral de verscheidenheid aan vocale en instrumentale genres op. Dit kwam bv. vooral tot uiting in zijn unieke klaviermuziek. Hij componeerde nl. maar liefst 120 stukken voor klavier (spinet, virginaal, clavichord en orgel), vrije composities (fantasias, preludes, voluntaries), dansen (o.a. pavanes, gaillardes, allmans, jiggs) en variaties (grounds, hexachord-variaties, liedvariaties). Deze werden verzameld in de bundels Parthenia (1611), My Lady Nevells Booke of Virginal Music (1591) en het Fitzwilliam Virginal Book (1609-1616).

Voor “Why do I use my paper, ink and pen?”, bv. koos Byrd de tekst uit het epitaaf dat de Jezuïet Henry Walpole (1558-1595) (foto) in 1581 schreef voor de veroordeelde en geëxecuteerde Katholieke jezuïet Edmund Campion (1540-1581). Walpole kon echter niet weten dat hem eenzelfde lot te wachten stond. Beiden zijn door Paus Paulus VI opgenomen tot de veertig martelaars van Engeland en Wales. De uitvoerders zijn Helen Charlston (mezzosopraan), Ibrahim Aziz, Alison Kinder, Kate Conway, Sam Stadlen, Jennifer Bullock en Harry Buckoke.

Chelys Consort of Viols heeft een reputatie opgebouwd vanwege de kwaliteit van hun samenspel en hun trouwe maar frisse interpretaties van het gamba consortrepertoire. De leden van Chelys zijn leidende exponenten van de gamba, vooral als consortinstrument, en spelen op gamba’s die volledig in darm zijn bespannen, wat de groep een bijzonder onderscheidende klank geeft. Ze werken vaak samen met andere instrumentalisten en zangers en hebben ook muziek voor hen laten schrijven door bv. de bekroonde componist Jill Jarman. De groep ontleent zijn naam aan een oud Grieks woord dat verwijst naar een gebogen lier, die naar verluidt is uitgevonden door de god Hermes, en gebruikt werd door de beroemde Engelse violist Christopher Simpson op de titelpagina van zijn verhandeling “The Division Viol” uit 1665.

Het was dan ook bijzonder toepasselijk dat de veelgeprezen debuut cd van de groep, uitgebracht door BIS in 2015, de wereldpremière-opname was van “Simpson’s Airs” voor twee treble’s en twee bassen. Chelys treedt op in het Verenigd Koninkrijk en internationaal en heeft live uitgezonden op BBC Radio 3. De leden zijn ook actief in de wereld van oude muziek en spelen met ensembles zoals het Rose Consort of Viols, het Orchestra of the Age of Enlightenment en Fretwork. Ze zijn tevens docenten en delen hun passie voor gamba’s op cursussen in het Verenigd Koninkrijk en in het buitenland, waaronder bij de Benslow Trust, NORVIS, Dartington en de Irish Recorder and Viol Summer School, naast het coachen van gambaconsorts van scholen, universiteiten en muziekcolleges.

The Honour of William Byrd Chelys Consort of Viols Helen Charlston cd BIS-2663