Vrijheid is niet mogelijk zonder gezag (anders wordt het chaos) en gezag niet zonder vrijheid (anders wordt het tirannie). Deze voorwaarde voor politieke rede en menselijke tolerantie vormt de kern van dit in 1936 geschreven boek “tegen alle machten van geweld”. In “Castellio tegen Calvijn” liet Stefan Zweig vlijmscherp zien hoe een democratische staatsvorm over kan gaan in een autocratische. Door de gebeurtenissen in het calvinistisch Genève van de 16de eeuw te beschrijven, vertelde hij op ongeëvenaarde wijze, hoe totalitaire systemen ontstaan en zich vervolgens handhaven.
De Franse humanist Sebastian Castellio (1515-1563) (foto) verzette zich als verdediger van de geloofs- en gewetensvrijheid, tegen de despotische hervormer Johannes Calvijn en koos de kant van de Spaanse arts, Michael Servet, die beschuldigd werd van godslastering. Nadat het vonnis was voltrokken, leek de strijd beslist en de aanspraak op tolerantie eindelijk ondergeschikt aan Calvijns theologisch-politieke eis. Maar Castellio zette de schijnbaar hopeloze strijd voort.
In zijn historische monografie, “Castellio gegen Calvin oder Ein Gewissen gegen die Gewalt”, codeerde Stefan Zweig (foto) zijn perceptie van het nationaalsocialisme en bekritiseerde hij tegelijkertijd het totalitarisme van de nazi’s door de gebeurtenissen in het calvinistische Genève in de 16e eeuw te beschrijven. De interpretatie van Castellio versus Calvijn moet gebeuren in de context van de tijd. Geschreven in 1936, negentien jaar na het begin van de communistische dictatuur in de Sovjet-Unie en drie jaar nadat de NSDAP de ‘macht greep’ in Duitsland, gaat het over de strijd van een ‘geweten tegen geweld’, waarbij de figuur van Calvijn duidelijke parallellen vertoont met Stalin en Hitler. Het toch al ongebreidelde, communistisch totalitarisme en fascisme in Duitsland moet Zweig diep bezorgd hebben gemaakt en daartoe hebben aangezet om na “De triomf en tragedie van Erasmus van Rotterdam” (gepubliceerd in 1934) een tweede boek te schrijven, dat zich resoluut richtte tegen intolerantie en misantropische ideologieën.
Calvijn (1509-1564) (foto) diende bijna als een allegorie van het antihumanisme voor Zweig, Castellio daarentegen, als een eenzame roep om vreedzame dialoog, geweldloosheid en wederzijds respect. In het voorwoord gaf Zweig zijn boodschap ook een heel concreet politiek aspect, als hij schreefd: “Geen volk, geen tijd en geen denkend mens wordt dit voortdurend noodzakelijke onderscheid tussen vrijheid en gezag bespaard: want vrijheid is niet mogelijk zonder gezag (anders wordt het tot chaos) en autoriteit niet zonder vrijheid (anders wordt het tirannie).”
Na een gedetailleerde beschrijving van de als dictatoriaal beschreven periode, die de stad Genève doormaakte en die Jean Calvin (“Genève dictator” en “ingenieuze organisator”) met zijn kerkelijke tucht aanzienlijk vorm gaf (Hfdst. 4), wordt ook de carrière van Sebastian Castellio uitgebreid besproken. Vervolgens wordt beschreven hoe de tegenstelling tussen de liberale Reformatie (Castellio) en de orthodoxe Reformatie (Calvijn) tot stand kwam, in een context van twee gelijkwaardige mannen. Dit contrast laaide op na de dood van Spaanse arts en theoloog, Miguel Servet (1511-1553) (foto).
Daarom werd in hfdst. 6 eerst uitgebreid beschreven hoe het zover kwam. Vanwege een vergelijkbare volharding, gecombineerd met ontkenning van de werkelijkheid, vergeleek Zweig Servet met Don Quichot, vooral in zijn correspondentie met Calvijn. Servetus moest als voorbeeld sterven omdat een andere ketter, Jérôme-Hermès Bolsec (? – 1584), net op voorhand was verbannen en nog steeds actief was. Ook de dialoog tussen de Franse kerkgeleerde en calvinistische kerkhervormer, Guillaume Farel (1489-1565) (foto), de stichter van de Gereformeerde Kerk in de kantons van Neuchâtel, Bern, Genève en Vaud, en Servet op de brandstapel (hoofdstuk 7), komen aan bod.
Daarom schreef Castellio zijn pamflet, “De haereticis, an sint persequendi”, waarin hij zijn uitstekende argumentatiekunst met Bijbelkennis combineerde. Ook herinnerde hij Calvijn aan zijn eigen (eerdere) uitspraak dat het misdadig is om ketters te doden. Een later pamflet van Castellio, ‘Contra libellum Calvini’, werd helemaal niet gedrukt vanwege de invloed van Calvijn die tot in Bazel reikte: “Net zoals Servetus stom werd gemaakt door de brandstapel, zo wordt Castellio nu stom gemaakt door de censuur”. Naarmate het verhaal vordert, wordt het geschil over Calvijns predestinatieleer openlijk uitgevochten. Castellio wordt steeds meer een pleitbezorger van religieuze tolerantie die zijn tijd ver vooruit is. In het laatste hoofdstuk wordt de verdere ontwikkeling na het overlijden van Castellio (1563) beschreven. “Castellio gegen Calvin oder Ein Gewissen gegen die Gewalt” werd uit het Duits vertaald door Bart van Kreel.
Stefan Zweig Castellio tegen Calvijn of Een geweten tegen geweld 235 bladz. uitgeverij IJzer ISBN 978-90-8684-279-7