De instrumentalist, componist en uitgever Tielman Susato (ca. 1510/15-na 1570) was een van de meest illustere figuren uit het muziekleven van de Renaissance in Antwerpen. Hij richtte in 1543 de eerste muziekuitgeverij op in de Lage Landen die losse letters gebruikte. De muziekdrukkerij was voornamelijk gevestigd in Italië, Frankrijk en Duitsland totdat Susato zijn pers in Antwerpen oprichtte. Hij was een van de eersten die werken publiceerde van Orlando di Lasso, de bekendste componist van de late Renaissance. Susato was ook een ervaren componist die verschillende boeken met missen en motetten schreef en publiceerde in de typische imitatieve polyfone stijl van die tijd. Hij had goede connecties in de hoogste kringen en droeg zijn publicaties vaak op aan vooraanstaande burgers of heersers. Het Utopia Ensemble presenteert hier een florilegium aan werken gecomponeerd en/of gepubliceerd door deze oogverblindende figuur uit de vocale muziek uit de Renaissance.

Op het programma staat werk van Jacob Clemens (non papa) (1510-1555), Thomas Crecquillon (ca.1505-1557), Josquin Desprez  (ca.1450-1521), Nicolas Gombert (1495-1560), Lassus (1532-94), Jean Lecocq, (d. 1543), Pierre de Manchicourt (ca.1510-1564) en Tielman Susato zelf.

Met de ontwikkeling van de muzieknotatie ontwikkelde zich vanaf de 11de eeuw, ook de vocale polyfonie, gecomponeerde meerstemmigheid met meerdere melodieën tegelijkertijd. Het kenmerk van de middeleeuwse polyfonie was grote verscheidenheid in de karakters van de melodieën in contrapunt, waarin vaak ook merkwaardige dissonanten optraden. In het vroeg polyfoon constructieprincipe was de regel dat de toegevoegde stemmen moesten consoneren met slechts één vaste stem (en dus niet onderling), die tenor werd genoemd. Deze stijl was kenmerkend voor de muziek in de 13de eeuw. In de 14de eeuw kwam de polyfone schrijfwijze verder tot bloei, vooral in het werk van Guillaume de Machaut (ca.1300/1305-1377), de voornaamste vertegenwoordiger van de Ars nova.

In de late 14de eeuw bereikte de polyfonie een voorlopig hoogtepunt in de Ars subtilior, waarin polyritmiek, polymetriek en dissonantie, uitgroeiden tot proporties die pas in de 20ste eeuw geëvenaard zouden worden. De belangrijkste bron voor overgeleverde muziekstukken in deze stijl is de Chantilly Codex. In deze latere fase van de ars nova, trachtte het hof van Avignon, zijn prestige wat op te vijzelen door als schutspatroon van de kunsten op te treden en aan het pauselijk hof verbleef dan ook een groep avant-gardistische componisten die men “Les fumeux” noemde.

Josquin Desprez, Guillaume Dufay, Orlandus Lassus, het zijn maar enkelen van de wereldberoemde Polyfonisten of ‘Franco-Flamands’ die tussen 1400-1600, een onuitwisbare stempel hebben gedrukt op de evolutie van de meerstemmige muziek in Europa. Binnen de Franco-Vlaamse/Nederlandse School worden vijf generaties onderscheiden als ijkpunten om vat te krijgen op de ontzaglijk rijke materie en de stijlevolutie. 645 namen zijn bekend. In de Vierde Vlaamse School (ca. 1520-1560), verdrongen de vijf- en zesstemmigheid de vierstemmigheid. De majeur- en mineurtoonsoorten en de klassieke harmonieleer met regels voor het opheffen van dissonante klanken kwamen op. Terwijl de componisten uit de Nederlanden nog steeds over heel Europa uitzwermden, ontstond nu een aantal decennia nadat Ottaviano Petrucci in 1501 in Venetië voor de eerste keer een bundel met polyfone muziek publiceerde, in de Nederlanden, met name in Antwerpen (Susato) en Leuven (Phalesius), de eerste op polyfone muziek gerichte muziekuitgeverijen van enige omvang.

Rond 1543 begon Tielman Susato in Antwerpen, met wat waarschijnlijk de eerste gespecialiseerde muziekdrukkerij in de Lage Landen was. Tot dan was de druk van meerstemmige muziek voornamelijk een Italiaanse, Franse en Duitse aangelegenheid. Kort daarop begonnen ook Petrus Phalesius (in Leuven), Jan Bellerus, Christoffel Plantijn en Jan de Laet, meerstemmige muziek te drukken in Antwerpen en vanaf dan telden de Nederlanden internationaal mee in de muziekdrukkunst. Susato publiceerde verschillende bloemlezingen met chansons, missen en motetten van vooral Nederlandse polyfonisten als Josquin des Prez, Orlandus Lassus, Cypriano de Rore, Adriaan Willaert, Thomas Crecquillon en van de Franse componist, Clement Janequin. In 1551 publiceerde hij bv. drie “musyck boexkens” met meerstemmige Nederlandstalige liederen op muziek van diverse componisten, en in 1556-1557, 4 bundels met driestemmige “Souterliedekens” van Jacobus Clemens non Papa (1556-1557).

Het Belgisch Utopia Ensemble verenigt vijf zangers die jarenlange ervaring genoten bij internationaal gerenommeerde ensembles. Sinds de oprichting in 2015 stond Utopia op verschillende binnenlandse en buitenlandse podia. Naast Laus Polyphoniae in Antwerpen en MA festival Brugge, waren ze te gast op festivals in Utrecht, Regensburg, Warschau en Praag. Ondertussen bracht het ensemble reeds twee cd’s uit bij het label Et’cetera. De cd met de Lamentaties van Cristóbal de Morales oogstte veel lof en ook de samenwerking met blazersgroep InAlto, “Luther, the noble Art of Music”, werd goed onthaald. Dit album bevat werk van onder meer Josquin Desprez, Balduin Hoyoul en Michael Praetorius. Het hoogtepunt in 2021 was hun nieuwe cd bij het label Ramée en dit voor het eerst in zijn huidige bezetting met Michaela Riener, mezzo, Bart Uvyn, contratenor, Adriaan De Koster, tenor, Lieven Termont, bariton en Guillaume Olry, bas.

Utopia Ensemble ontleende zijn naam aan het gelijknamig boek van Thomas More, die in 1515 in Antwerpen aan dit werk begon te schrijven. Geïnspireerd door de interessante en innovatieve ideeën in het boek, wil Utopia ook een maatschappelijke rol spelen door zijn projecten en samenwerkingen. Zo is er ondertussen een jaarlijkse Utopia Festival dag, waar muziek, beeldende kunst, film en fotografie aan bod komen, naast lezingen en debatten over maatschappelijke thema’s. Als ‘ensemble in residentie’ in de schitterende Sint-Pauluskerk te Antwerpen heeft Utopia een prachtige thuisbasis voor concerten en nieuwe projecten. Utopia specialiseert zich in vocale muziek uit de 16de eeuw, steeds zoekend naar een doorleefde expressiviteit. Het uitgangspunt van het polyfone zingen, waarbij iedere stem gelijkwaardig is, zit Utopia als gegoten en resulteert in een rijke en homogene klank.

Salve Susato Music Composed or Printed by Tielman Susato Utopia Ensemble cd Ramée  RAM2205