Olivier Messiaen componeerde zijn Quatuor voor viool, klarinet, cello en piano, terwijl hij krijgsgevangene was in Duitse gevangenschap. Het werd voor het eerst uitgevoerd door zijn…medegevangenen en wordt heel terecht, algemeen beschouwd als een van zijn belangrijkste composities. Tristan Murail anticipeerde met zijn compositie op dit opvallend Quatuor.
Olivier Messiaen (1908-1992) componeerde zijn achtdelig “Quatuor Pour La Fin Du Temps” in 1940. Hij liet zich inspireren door de Apocalyps van Johannes de Evangelist, een van de weinige werken die hij in het kamp mocht bewaren. Het Collectief onderzocht dit werk, zonder te vergeten dat het in het hart van deze barre oorlogswinter was, in een context van tegenspoed, opsluiting en ontbering, dat Messiaen een engel liet spreken, die het paradijs en het einde der tijden beloofde… “Stalag VIIIa”, in 2018 gecomponeerd door Tristan Murail (1947), waarvan de titel verwijst naar Olivier Messiaens plaats van detentie in Görlitz in 1940, vervolledigt dit uniek programma.
Messiaen was 31 jaar oud toen Frankrijk de Tweede Wereldoorlog inging. Hij werd in juni 1940 door het Duits leger gevangengenomen en opgesloten in Stalag VIII-A, een krijgsgevangenenkamp in Görlitz in Duitsland (toen nog Silezië (Schlesien), nu Zgorzelec, in Polen). Terwijl hij op weg was naar het kamp, liet Messiaen de klarinettist Henri Akoka, een medegevangene, de schetsen zien voor wat “Abîme des oiseaux” zou worden. Twee andere professionele muzikanten, de violist Jean le Boulaire en de cellist Étienne Pasquier, bevonden zich ook onder zijn medegevangenen, en nadat hij erin slaagde wat papier en een klein potlood te bemachtigen van een sympathieke bewaker (Carl-Albert Brüll (1902-1989)), componeerde Messiaen een kort trio voor hen. Dit werd later de Intermède van het kwartet. Later besloot hij voor hetzelfde trio te schrijven, met hemzelf aan de piano, en ontwikkelde het tot zijn huidige staat. De combinatie van instrumenten was destijds ongebruikelijk, maar niet zonder precedent: Walter Rabl had er in 1896 voor gecomponeerd, net als Paul Hindemith in 1938.
Het kwartet ging in januari 1941 in het kamp “in première” voor ongeveer 400 gevangenen en bewakers. Messiaen beweerde dat 5.000 mensen het optreden bijwoonden en dat de muzikanten vervallen instrumenten hadden, maar die beweringen worden nu als ‘enigszins overdreven’ beschouwd. De cello werd gekocht met donaties van kampleden. Messiaen herinnerde zich later: “Nooit luisterde ik met zoveel aandacht en begrip”. Enkele maanden later werd Messiaen vrijgelaten (met de hulp van Brüll) dankzij een verzoek van zijn voormalige orgelleraar en professor aan het Conservatorium van Parijs, Marcel Dupré.
De Franse componist Tristan Murail, geboren in Le Havre, studeerde aanvankelijk economie en Noord-Afrikaans Arabisch, waarna hij van 1967 tot 1972, compositie ging studeren bij Olivier Messiaen aan het Conservatoire national supérieur de musique in Parijs. Hij gaf les in computermuziek aan het Parijse Conservatorium en compositie aan het IRCAM, waar hij meewerkte aan de ontwikkeling van de Patchwork-compositiesoftware. In 1973 was hij een van de oprichtende leden van het Ensemble l’Itinéraire. Vanaf 1997 was hij docent compositie aan Columbia-universiteit in New York. Murail wordt als componist geassocieerd met de ‘spectrale’ compositietechniek, die gebruikmaakt van de fundamentele eigenschappen van geluid als basis voor harmonie, en tevens van het gebruik van spectraalanalyse, frequentiemodulatie, ringmodulatie en amplitudemodulatie als methode om polyfonie te bekomen.
Spectrale muziek is een akoestische muziekpraktijk waarbij compositiebeslissingen vaak worden geïnformeerd door sonografische representaties en wiskundige analyse van geluidsspectra, of door wiskundig gegenereerde spectra. De spectrale benadering richt zich op het manipuleren van de spectrale kenmerken, ze met elkaar te verbinden en te transformeren. In deze formulering worden computer gebaseerde geluidsanalyse en representaties van audiosignalen behandeld als analoog aan een timbrale representatie van geluid.
De (akoestische compositie) spectrale benadering ontstond in Frankrijk in de vroege jaren 1970, en technieken werden ontwikkeld en later verfijnd, voornamelijk bij IRCAM in Parijs, met het Ensemble l’Itinéraire, door componisten als Gérard Grisey en Tristan Murail. Hugues Dufourt (1943) (foto) wordt algemeen gecrediteerd voor het introduceren van de term “musique spectrale” in een artikel, dat in 1979 werd gepubliceerd.
Het kamermuziekensemble, “Het Collectief”, werd in 1997 in Brussel opgericht. Door steeds met een vaste kern van vijf musici te werken, wist de groep een eigen stijl te creëren, gekenmerkt door een heterogene mix van blazers, strijkers en piano. In zijn repertoire geeft Het Collectief vooral aandacht aan de roots van het modernisme, de Tweede Weense School. Vanuit deze basis worden zowel de grote 20ste-eeuwse composities als de allernieuwste experimentele stromingen verkend. Daarenboven bewerkstelligen zij cross-overs tussen het hedendaags en het traditioneel repertoire en met adaptaties van historische muziek. Naast concerten in België is Het Collectief ook internationaal aanwezig in Europa, Zuid-Amerika en Azië. Sinds 2011 werkte de groep samen met wijlen Reinbert de Leeuw, met wie ze in 2020, nog een album maakten rond Mahlers “Das Lied von der Erde”. In 2011, ontving Het Collectief de Klaraprijs “Musicus van het jaar”, en in 2017, werd de groep ook genomineerd in de categorie “Ensemble van het jaar”. De leden zijn Wibert Aerts (viool), Julien Hervé (klarinet), Thomas Dieltjens (piano), Toon Fret (dwarsfluit) en Martijn Vink (cello).
Tracklist :
- Stalag VIIIA
- Quatuor Pour La Fin Du Temps: I. Liturgie De Cristal
- Quatuor Pour La Fin Du Temps: II. Vocalise, Pour L’ange Qui Annonce La Fin Du Temps
- Quatuor Pour La Fin Du Temps: III. Abîme Des Oiseaux
- Quatuor Pour La Fin Du Temps: IV. Intermède
- Quatuor Pour La Fin Du Temps: V. Louange À L’éternité De Jésus
- Quatuor Pour La Fin Du Temps: VI. Danse De La Fureur, Pour Les Sept Trompettes
- Quatuor Pour La Fin Du Temps: VII. Fouillis D’arcs-En-Ciel, Pour L’ange Qui Annonce La Fin Du Temps
- Quatuor Pour La Fin Du Temps: VIII. Louange À L’immortalité De Jésus
Messiaen Quatuor Pour La Fin Du Temps/Murail Stalag VIIIA Het Collectief cd Alpha 1048