Er waren wel degelijk zwarte mensen in het Nederland van de 17de eeuw. Zowel in de samenleving als in de kunst. Lang is dit onderbelicht gebleven. Onterecht. Rembrandt en vele van zijn tijdgenoten hebben nl. prachtige kunstwerken gemaakt van zwarte mensen. “Zwart in Rembrandts tijd” brengt ze voor het eerst samen. Niet te missen!
De zwarte gemeenschap in Rembrandts tijd bestond voornamelijk uit matrozen, soldaten en bedienden en concentreerde zich rond de Jodenbreestraat, waar nu het museum – het voormalig huis van Rembrandt – staat. Samen met andere migranten uit Duitsland, Portugal, Spanje en Scandinavië vormde zich een diverse zwarte diaspora: Afrikanen, West-Indiërs en Brazilianen die gerepatrieerde Nederlandse gezinnen uit de koloniën vergezelden of in dienst waren van Sefardische Joden die op de vlucht waren voor vervolging. Dankzij het onderzoek van historici als Mark Ponte, weten we dat er in het gebied een gemeenschap van ongeveer 80 gekleurde mensen woonde, die ongeveer 0,4% van de bevolking vertegenwoordigde. Ondanks de wijdverbreide slavernij in de koloniën, werd de praktijk binnen de eigen grenzen van het land verboden, en waren zwarte immigranten, hoewel ze meestal een lage status hadden, technisch gezien vrij. Uit gegevens blijkt dat interraciale huwelijken dateren uit de 16de eeuw.
De stereotypen die later het beeld van zwarte mensen zouden gaan bepalen, waren nog niet overheersend. Er hebben mensen model gezeten en ze zijn naar de werkelijkheid weergegeven. Bovendien waren bepaalde zwarte personen niet alleen bijfiguren met een ondergeschikte rol, maar juist ook het centrale onderwerp van het kunstwerk. Zwart in Rembrandts tijd gaat onder meer over de impact van de trans-Atlantische slavernij en een kleine gemeenschap van vrije zwarte mensen in de Amsterdamse Jodenbreestraat, en hoe het komt dat de beeldvorming na ca. 1660 veranderde.
In de inleiding lezen we dat “het onderzoek dat hier in vier essays en negen korte themateksten wordt gepresenteerd, duidelijk maakt dat Nederlandse kunstenaars vooral in de periode 1620-1670 een bijzondere interesse in zwarte mensen lijken te hebben gehad. Zij maakten studies naar zwarte modellen en verwerkten die in hun uiteindelijke kunstwerken”. Zwarte mensen zien we daardoor in allerlei rollen, zoals blijkt uit het essay van Elmer Kolfin. Naast het stereotyp beeld van zwarte jongens als bediende van de witte elite, verschenen ze ook als omstaanders in Bijbelse scènes, als koning bij de aanbidding van Jezus, maar ook centraal in beeld, bv. als mediterraan type met een tulband.
Het voorwoord van Lidewij de Koekkoek, directeur van het Rembrandthuis, schetst de representaties van zwarte mensen door Rembrandt en andere Nederlandse kunstenaars, eerst in Amsterdam en daarna in de rest van de Republiek, in de periode 1620-1660, tijdens Rembrandts leven. De centrale boodschap is: “zwarte mensen waren al aanwezig in het zeventiende-eeuwse Nederland, hier, in deze buurt, in de kunst en in het werk van Rembrandt”.
Het eerste essay van Elmer Kolfin introduceert sociale en historische kwesties. De auteur begint met de Nederlandse deelname aan de Afrikaanse slavenhandel en de barre slavernijomstandigheden in de Nederlandse koloniën, kwesties waarover velen thuis weinig wisten en die door Nederlandse schilders over het algemeen werden onderdrukt. Als gevolg van deze handel kwamen aanvankelijk veel zwarten als zeeman of als bediende naar Nederland. Voor degenen die tot slaaf waren gemaakt en Brazilië of West-Indië verlieten, betekende hun aankomst in een land waar slavernij geen wettelijke status had, bevrijding. Hoe deze nieuwe immigranten ontvangen werden door de gevestigde inwoners van het land, zou afhangen van hun vaardigheden.
In een volgend essay, ‘Alsof het maar beesten zijn’, schetst auteur Stephanie Archangel het somber beeld uit de reisliteratuur. Kolfin constateert echter oordeelkundig het gebrek aan bewijs dat negatieve karakteriseringen daadwerkelijk het denken van de meeste Amsterdammers hebben beïnvloed. Dit boek met teksten van Stephanie Archangel, Elmer Kolfin, Mark Ponte, Epco Runia, Marieke de Winkel en David de Wit, verscheen ter gelegenheid van de tentoonstelling “Zwart in Rembrandts tijd” in Museum Het Rembrandthuis, in 2020.
Zwart in Rembrandts tijd 135 bladz. geïllustreerd uitg. wbooks ISBN 9789462583719