In ‘Betoverende stilte’ brengt Florian Illies, de schilder Caspar David Friedrich (1774-1840) tot leven. Aan de hand van het verhaal van Friedrich en zijn unieke schilderijen neemt hij u mee op een reis door de tijd en beschrijft hij tweehonderdvijftig jaar Duitse geschiedenis.
De schilderijen van Caspar David Friedrich, gefascineerd door het mystieke en het raadsel van het leven, roepen al eeuwenlang diepe gevoelens op bij wie ze aanschouwt. Anders dan de meeste kunstenaars van zijn generatie, maakte hij geen Italiaanse reis om zijn kunstopvoeding te voltooien, maar vond hij inspiratie in de landschappen van zijn eigen omgeving, Rügen, de omgeving van Dresden (“Sächsische Schweiz”) en later, het Reuzengebergte en de Harz.
Geen enkele Duitse schilder roept zulke emoties op als Caspar David Friedrich, zijn avondluchten zijn tot op de dag van vandaag iconen van verlangen. Tijdens zijn uitgebreide reis door de tijd vertelt Florian Illies voor het eerst het verhaal van Friedrichs schilderijen. Talloze van zijn mooiste schilderijen werden verbrand, eerst in het huis waar hij werd geboren en tijdens de Tweede Wereldoorlog kwamen anderen, zoals de “Krijtrotsen op Rügen”, honderd jaar na de dood van Friedrich uit de mist van de geschiedenis tevoorschijn. Illies vertelt hoe de foto’s van Friedrich terechtkomen aan het hof van de Russische tsaar, tussen de winterbanden in een autoreparatiewerkplaats van de maffia en in de keuken van een Hessische sociale huurwoning. Zo vereerd door Hitler als door Heinrich von Kleist, zo gehaat door Stalin als door de jaren 1968, Friedrich maakt 250 jaar Duitse geschiedenis zichtbaar.
Aan het begin van zijn boek over Caspar David Friedrich legt Florian Illies op verrassende wijze zijn kernmotief vast: de interactie van vuur, water, aarde en lucht. Alle vier de elementen omringen Friedrich in Illies’ inleidende tableau-vivant: tijdens een boottocht bij Greifswald tijdens zijn huwelijksreis met Line, zijn uit Dresden gekomen vrouw, wordt de schilder omringd door water en door de wind geblazen. Hij voelt het voorheen onbekend gevoel van stralende liefde en ervaart iets nieuws dat hij meteen wil schilderen.
Het opgeblazen zeil moedigt Friedrich aan om zich te fixeren op wat hij in zichzelf ‘ziet’, omdat het werken op een canvas dat over een houten frame is gespannen, feitelijk doet denken aan de indruk van het zeil. Friedrich wordt dan ook niet afgeschilderd als een vreemde buitenstaander in de ivoren toren van zijn atelier, maar als een mens van vlees en bloed. Voor deze interpretatie gebruikt lllies passages uit de brieven van de schilder.
Ook de volgende harde verandering van omgeving en sprong in de tijd naar 6 juni 1931 met het brandend Münchener Glaspaleis is gegrond: niet minder dan negen van Friedrichs schilderijen gingen daar in vlammen op. Bij verdere ongelukken, zoals het afbranden van de kaarsenmakerij van zijn ouders in 1901, gingen nog eens negen belangrijke schilderijen verloren, minstens twee bij de brand in het Taschenberg-paleis in Dresden en talloze andere in de luchtafweerbunker in Friedrichshain in 1945 en bij het bombarderen van Duitsland. En zo wordt het duidelijk: Caspar David Friedrich raakte na zijn dood en de Tweede Wereldoorlog in de vergetelheid omdat zijn veelal ongetekende oeuvre zwaar gedecimeerd werd – zijn door velen verkeerd begrepen avant-gardistische houding deed de rest.
Friedrich kwam uit Greifswald en was graag in de buurt van water, dat grenzeloze vrijheid beloofde voorbij de dagelijkse beperkingen maar ook grote gevaren met zich meebracht. Zijn broer Johann Christoffer stierf tijdens het redden van de kleine Friedrich, die in het ijskoud water was gevallen. Deze dubbelzinnigheid is nergens duidelijker dan op het schilderij uit 1824, een klein schip dat verpletterd wordt door de ijsschotsen.
De openheid van de vorm van de allesvernietigende ijsbergen, die breed geïnterpreteerd kan worden, heeft ervoor gezorgd dat het schilderij tot op de dag van vandaag het meest aangepaste en geciteerde schilderij in de Duitse kunst is. Illies herkent zelfs de vervuiling van de ijsschotsen met aarde, waarmee Friedrich delen van zijn eigen geschilderde grafschrift “Mijn begrafenis” uit 1804 formuleerde voor dit graf in de ijskoude zee, ruim 36 jaar voor zijn daadwerkelijke dood. Ook vermeldenswaard is het “Tetschener Altaar”, dat nu zo wordt geprezen als een grafschilderij voor de vroeg gestorven zuster Dorothea, en dat ooit scherp werd bekritiseerd door de kamerheer en criticus Basilius von Ramdohr als de ongehoorde inbreuk op een aards landschap tot religieuze schilderkunst.
Voor Illies vormt de geldige synthese van lucht, zee en land, en dus van de elementen lucht, water en aarde, de ‘monnik aan zee’. Hij beschrijft terecht de verdwijnende kleine mens tegenover de overweldigende natuur als een oplossing van het onderwerp in zijn elementen, en beschouwt alleen de dertien meeuwen als permanent. Het ontbrekend vuur in het schilderij komt naar voren door de toevoeging van het beroemd citaat van Kleist, die niet alleen stelde dat het was alsof je oogleden werden weggesneden, maar die ook schreef over het uitdoven van elke vonk van leven in hem. En, wat nog minder bekend is, is dat Samuel Beckett de ‘Monnik aan de Zee’ op 31 januari 1937 in de Berlijnse Alter Nationalgalerie zag en deze gebruikte als blauwdruk voor zijn… “Wachten op Godot”. “Zauber der Stille. Caspar David Friedrichs Reise durch die Zeiten” werd uit het Duits vertaald door Gerrit Bussink en Izaak Hilhorst.
Florian Illies Betoverende Stilte Caspar David Friedrichs reizen door de tijd 236 bladz. Alfabet Uitgevers ISBN 9789021343105
https://www.stretto.be/2017/05/01/1913-de-zomer-van-de-twintigste-eeuw/