In 1672, toen de Republiek door vier buitenlandse legers tegelijk werd aangevallen, maakte Gerard de Lairesse (1640-1711) een monumentale driedelige plafondschildering voor een van de hoofdrolspelers in dit Rampjaar: de machtige Amsterdamse oud-burgemeester Andries de Graeff. In vier opeenvolgende fasen heeft De Lairesse betekenisvolle figuren en voorwerpen gewijzigd, verwijderd of toegevoegd. Uit materiaal technische analyse en historisch onderzoek blijkt dat schilder en opdrachtgever de iconografie samen aanpasten aan de actuele militaire en politieke ontwikkelingen. Niet alleen de cultuurhistorische achtergronden worden in dit prachtig geïllustreerde boek beschreven, maar ook Gerard de Lairesse’s schildertechniek en de nauwe relatie tussen ontwerp en architectuur van het vertrek.
Een plafondschildering van Gerard de Lairesse (foto) blijkt de directe neerslag van de dramatische gebeurtenissen uit het Rampjaar 1672, toen de Republiek door vier buitenlandse legers tegelijk werd aangevallen. Dit concludeert kunsthistorica dr. Margriet van Eikema Hommes in haar boek “De Hemel van Gerard de Lairesse”.
Gerard de Lairesse maakte zijn monumentale driedelige schildering met zwevende figuren in een wolkenhemel voor de nieuwe woning aan de Herengracht (nr. 446) van een van de hoofdrolspelers in het Rampjaar: de machtige Amsterdamse oud-burgemeester Andries de Graeff. Als geestverwant van Johan de Witt kwam De Graeffs positie in 1672 steeds meer onder druk te staan en na de moord op de gebroeders De Witt werd hij door stadhouder Willem III ontslagen uit de vroedschap waarmee zijn politieke rol was uitgespeeld. De ontstaansgeschiedenis van De Lairesses plafondserie – sinds 1903 in het Vredespaleis in Den Haag – blijkt nauw verbonden met deze dramatische gebeurtenissen. Materieel technisch onderzoek van de doeken toont aan dat Gerard de Lairesse zijn voorstelling ingrijpend heeft gewijzigd door betekenisvolle figuren en voorwerpen te veranderen, weg te schilderen of toe te voegen. Hij deed dit bovendien niet in één keer maar in liefst vier stadia. Uit onderzoek naar de betekenis en politieke achtergrond van de schildering blijkt dat kunstenaar en opdrachtgever de betekenis van de voorstelling samen keer op keer aanpasten om deze in lijn te houden met actuele militaire en staatkundige ontwikkelingen.
Zo hield de personificatie van Eendracht oorspronkelijk zeven pijlen vast als symbool voor de zeven gewesten van Republiek. Maar nadat in juli 1672 drie gewesten door de vijandelijke legers onder de voet waren gelopen, dunde De Lairesse de bundel uit tot slechts vier pijlen. Dit is maar een van tientallen betekenisvolle wijzigingen die zijn doorgevoerd. Daarmee vormt dit plafond een unieke getuigenis uit het Rampjaar.
Deze opmerkelijke actualiseringsdrift van schilder en opdrachtgever werpt nieuw licht op de functie en betekenis van interieurschilderingen in burgerwoningen. Tot nu toe werd gedacht dat deze overwegend algemene, abstracte concepten verbeeldden en in het sociale en politieke leven van de bewoners slechts als smaakvolle achtergrond dienden. De Graeffs plafondschildering toont aan dat achter deze voorstellingen zeer specifieke en actuele betekenissen schuil kunnen gaan, die direct met de leefwereld van de opdrachtgever zijn verbonden. Dat deze schilderingen de visie van de bewoners concreet tot uitdrukking kunnen brengen, toont welke spil deze decoraties konden vormen in het politieke en maatschappelijke leven van die tijd.
Niet alleen de cultuurhistorische achtergronden worden in dit rijk geïllustreerd boek beschreven, maar ook De Lairesse’s schildertechniek en de nauwe relatie tussen zijn plafondschilderingen en de architectuur van het vertrek. Aangetoond wordt hoe secuur deze erudiete schilder compositie, lichtval, perspectief, kleurgebruik en penseelvoering in zijn voorstellingen afstemde op de beoogde architectonische ruimte. Dit is een belangrijk nieuw inzicht aangezien De Lairesses plafondstukken allemaal in de loop der tijd uit hun oorspronkelijke locatie zijn verwijderd.
Margriet van Eikema Hommes bundelde materieel technisch en kunsthistorisch onderzoek met bouw- en kleur historisch onderzoek en een speurtocht naar de historische achtergrond van de schilderingen. Dankzij deze vernieuwende interdisciplinaire benadering, waarbij zij samenwerkte met tal van specialisten, blijkt voor het eerst hoe direct de betekenis, stijl en schildertechniek van De Lairesses plafondstukken met elkaar en hun oorspronkelijke fysieke en historische context zijn verbonden. Behalve voor het oeuvre van De Lairesse is dit boek van groot belang voor andere interieurschilderingen. Het biedt een leidraad voor toekomstig onderzoek en praktische handvaten om deze kunstwerken op een beter geïnformeerde wijze te presenteren.
Margriet van Eikema Hommes is kunsthistoricus en gespecialiseerd in historische schildertechnieken en Nederlandse zeventiende- en achttiende-eeuwse schilderijensembles. Ze is senior onderzoeker bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Van Eikema Hommes verrichtte haar onderzoek mede als onderdeel van de Vernieuwingsimpuls (Vidi-subsidie) van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek, NWO.
Margriet van Eikema Hommes De hemel van Gerard de Lairesse Een plafondschildering uit het Rampjaar 1672 347 bladz. uitg. Amsterdam University Press ISBN 9789463725279