“Hoe te leven” is een eigentijdse gids, geïnspireerd door de magnifieke essays van Michel de Montaigne (1533-1592). Na een persoonlijke crisis trok Montaigne zich terug om te schrijven over liefde, vriendschap en alledaagse zaken. Bakewell creëerde in de geest van Montaigne, een onorthodoxe biografie en verkende zijn antwoorden zonder pasklare adviezen te geven. Bakewell sloeg een brug tussen het heden en verleden en liet zien hoe tijdloos deze buitengewone filosoof wel was. “Hoe te leven Het leven van Montaigne” is een eigenzinnige, breeddenkende, geestige en prikkelende biografie van de bekende schrijfster Sarah Bakewell, de auteur van De existentialisten en De humanisten
De opvallende, nog steeds relevante leringen van Montaigne (foto) worden in deze voortreffelijke studie levendig tot leven gebracht. Voor hij beroemd werd, werd de essayist, Michel Eyquem de Montaigne, ergens in 1569 of begin 1570, geconfronteerd met de dood op een ruiterpad. Hij was 36 en reed graag om te ontsnappen aan zijn geërfde en gekozen verantwoordelijkheden: een kasteel en een landgoed in de Dordogne en een zetel in het parlement (of hooggerechtshof) van Bordeaux. Hij zat op een rustig paard en verwachtte een gemakkelijke rit toen wat voelde als een schot van een haakbus (het vuurwapen van de dag) hem en zijn paard tegen de grond sloeg: “Daar lag het paard voorovergebogen en verbijsterd, en ik tien of meer twaalf passen verder, dood, uitgestrekt op mijn rug, mijn gezicht helemaal gekneusd en gevild, mijn zwaard, dat ik in mijn hand had gehad, meer dan tien passen verderop, mijn riem in stukken, zonder meer beweging of gevoel dan een boomstam”. Toen hij weer bij bewustzijn kwam, en daarna zijn herinnering aan wat er werkelijk was gebeurd, ontdekte Montaigne dat het geen schot was, maar een van zijn bedienden, een gespierde man op een krachtiger paard, die per ongeluk langs hem heen was gestormd en hem had geraakt.
Voorheen had Montaigne zich vaak de dood voorgesteld. Zijn kennis van de klassieke filosofie – de stoïcijnen, epicuristen en sceptici – moedigde hem aan om na te denken over de sterfelijkheid en hij had de recente dood van zijn beste vriend (de humanistische schrijver La Boétie), zijn vader, jongere broer en eerstgeboren kind moeten doorstaan. Maar het rijongeval genas hem van zijn ziekte. Hij werd er verward wakker van en braakte bloed uit, maar vond zichzelf vervolgens opnieuw uit. Hij nam ontslag uit zijn functie in Bordeaux en besloot zich te wijden aan het schrijven van essays die hem onsterfelijkheid zouden brengen. Zoals Sarah Bakewell in haar nieuwe biografie schrijft: “Maak je geen zorgen over de dood, werd zijn fundamentele, meest bevrijdende antwoord op de vraag hoe te leven. Het maakte het mogelijk om precies dat te doen: leven”.
Bakewells opgewekt boek heeft tot doel drie dingen voor Montaigne te doen. Ten eerste geeft het de algemene lezer de basisfeiten van zijn leven, soms samengevat in puntvorm. Ten tweede laat het degenen die zijn essays niet kennen kennismaken met zijn brede antwoorden op de vraag: hoe te leven? ‘Maak je geen zorgen over de dood’ was misschien wel het meest fundamentele, maar er was nog een overvloed aan andere: let op; lees veel, vergeet het meeste van wat je leest en wees traag van begrip; liefde en verlies overleven; gebruik kleine trucjes; vraag alles, enzovoort. Bakewell neemt elk van deze antwoorden als hoofdstuktitel en gebruikt ze om haar reflecties over Montaigne in grofweg chronologische volgorde te groeperen.
Ten derde combineert ze haar biografisch materiaal en fragmenten uit Montaigne’s geschriften met verhalen over hoe hij in de loop van de tijd is ontvangen. Ze baseert zich op de reacties van zijn eerste enthousiaste lezers, ‘die zijn stoïcijnse wijsheid en zijn vaardigheid in het verzamelen van mooie gedachten uit de oudheid prezen’, en ook op Descartes, Pascal, de 17e-eeuwse libertijnen, verlichtingsfilosofen, de romantici, 19e-eeuwse moralisten, Nietzsche, Virginia en Leonard Woolf, Stefan Zweig en anderen.
Het was Leonard Woolf (1880-1969 (foto) die Montaigne ‘de eerste volledig moderne mens’ noemde en betoogde dat zijn moderniteit bestond in zijn “intense bewustzijn van en hartstochtelijke interesse in de individualiteit van hemzelf en van alle andere mensen”. Niet-menselijke of dierlijke wezens registreerden zich ook in Montaigne’s intense bewustzijn, zoals Bakewell, in navolging van Woolf, benadrukt. Ze citeert Leonards herinnering aan een traumatische episode uit zijn jeugd waaraan het lezen van Montaigne hem deed denken. Hem werd gevraagd om ongewenste eendagspuppies te verdrinken en achteraf herinnerde hij zich hoe ze tegen de dood vochten in de emmer met water: “Zoals ik tegen de dood zou vechten als ik zou verdrinken in de vele zeeën. Het was en voel ik een afschuwelijke, onbeschaafde ding om die ‘ik’ in een emmer water te verdrinken”.
Virginia Woolf (1882-1941) (foto) was eveneens een inspiratiebron voor Bakewell in haar missie om Montaigne toegankelijk te maken voor een hedendaags, niet-gespecialiseerd publiek. “Woolf”, zo schrijft ze, “had een prachtige visie op generatie die op deze manier met elkaar verbonden is: hoe geesten met elkaar verbonden zijn – hoe elke levende geest uit precies hetzelfde bestaat als die van Plato en Euripides… het is deze gemeenschappelijke geest die de hele wereld met elkaar verbindt, samen en de hele wereld is geest”. Juist dit vermogen om gedurende lange perioden in de geschiedenis voort te leven in de innerlijke wereld van lezers maakt een boek als Montaigne’s essays tot een echte klassieker, betoogt Bakewell.
Montaigne overleed op 13 september 1592. Sinds zijn rijongeval had hij nog eens vijf dochters verwekt, maar slechts één overleefde de volwassenheid. Hij was beroemd geworden in Frankrijk en Europa, na de eerste editie van zijn essays in 1580. Hij werd in 1581, tot burgemeester van Bordeaux gekozen en had met succes deelgenomen aan de beladen politiek van zijn tijd, geteisterd door de godsdienstoorlogen. Hij bleef tot het einde van zijn leven aantekeningen maken en aanvullingen toevoegen aan zijn essays.
Sarah Bakewell (foto) slaagde erin om gracieus over de huidige redactionele ruzies over zijn essays heen te glijden zonder partij te kiezen. Hoe centraal de essays ook staan in haar eigen benadering van zijn leven, het is uiteindelijk zijn levens minnende levendigheid die ze aan haar lezers weet over te brengen: “Wat hij achterliet was des te beter omdat het onvolmaakt, dubbelzinnig, ontoereikend en kwetsbaar voor vervorming was. ‘O Heer’, zou je je kunnen voorstellen dat Montaigne uitroept, ‘laat me in ieder geval verkeerd begrijpen’”.
Sarah Bakewell Hoe te leven Het leven van Montaigne in één vraag en twintig pogingen tot een antwoord 320 bladz. Uitgeverij Ten Have ISBN 9789025911478
https://www.stretto.be/2023/04/21/stefan-zweig-montaigne-uitgegeven-door-atheneum/