Ian Buruma onderzoekt het leven en de dood van Baruch Spinoza, de Verlichtingsdenker wiens geloof in vrijheid van denken en spreken nog steeds resoneert in onze eigen tijd. Een toegankelijke inleiding op het leven en werk van Nederlands beroemdste filosoof.
Spinoza (1632-1677) staat vandaag bekend als dé radicale verlichter, als dé filosoof van vrijheid. Maar dat is slechts de halve waarheid. Voor de geniale 17de eeuwse, Joodse Amsterdammer, draaide nl. alles rond ‘God, de mens en zijn heil’. Van bij het begin ging het in zijn werk steeds om dezelfde vraag, nl. is er een weg naar het ware geluk? Spinoza onderscheidde niet één, maar twee dergelijke wegen, de brede religieuze weg voor de massa en het steile pad van de filosofie voor de enkeling. Maar, telkens en opnieuw stond de wellicht Hebreeuwse God centraal. Voor de hedendaagse, niet-Joodse lezer is die obsessie met God en met religie haast onbegrijpelijk en is Spinoza een echte anomalie. Hoewel zelf geen christen, was Spinoza een radicale hervormer van het christendom als massareligie, en hoewel hij een verlichtingsdenker was, ontwierp hij een rationele ethiek, die paradoxaal genoeg uitmondde in een filosofische religie. De God van Spinoza was niet de God bevestigd in het theïsme en genegeerd door het atheïsme, neen, het was God als Natuur, de oerbron van een wereld zonder zin of doel.
Baruch (Benedictus) Spinoza was een radicale denker die, ondanks dat hij niet geloofde in een alziende God, een leven leidde volgens sterke morele principes. Spinoza werd tijdens zijn leven door velen zowel christenen als Joden gezien als Satans discipel, maar wordt sinds zijn dood ongeveer als een seculiere heilige beschouwd. Vaak wordt gedacht dat de Amsterdamse filosoof Spinoza (foto), nadat hij door de joodse gemeenschap in de ban werd gedaan, in alle eenzaamheid tot zijn radicale en nog altijd zeer invloedrijke ideeën kwam. Maar niets is minder waar. Spinoza had veel vrienden, zowel binnen als buiten Nederland. Zij becommentarieerden zijn werk, en leverden een grote bijdrage aan de ontwikkeling van zijn denkbeelden. Velen van hen maakten deel uit van de kring verlichte geleerden, dichters en staatslieden uit de 17de eeuw, zoals Christiaan Huygens, Gottfried Leibniz en de gebroeders De Witt.
Veel mensen hebben bovendien geprobeerd om Spinoza in te delen in een van hun kampen: rationalisme of metafysica, atheïsme of pantheïsme, liberalisme of despotisme, Joodsheid of antisemitisme. Dat hij de vrijheid van denken en meningsuiting als essentieel beschouwde voor een open en vrije samenleving is een van de weinige dingen waar iedereen het over eens is. In deze beknopte inleiding laat Ian Buruma zien hoe Spinoza gevormd is door de Sefardische gemeenschap in Amsterdam, destijds het centrum van de Republiek. Zoals alleen Buruma dat kan laat hij zien waarom verdediging van de universele vrijheid in onze eigen tijd net zo belangrijk is als in die van Spinoza. Wat Spinoza onderscheidt, zoals Buruma overtuigend aantoont, is dat hij op twee ogenschijnlijk tegengestelde manieren exemplarisch is. Enerzijds was zijn leven parochiaal, intens lokaal, dat de spanningen en extremen van zijn tijd belichaamt: de meertalige, vorm veranderende identiteiten van Nederlandse joden, en de gewelddadige strijd tussen strijdende politieke en christelijke facties. Aan de andere kant leek Spinoza vaak buiten de tijd te staan of tot de moderniteit te behoren, met zijn impuls naar (zeer beperkte) democratie en zijn afkeer om zich aan welke religie dan ook te houden nadat hij en het jodendom elkaar hadden afgewezen.
Ian Buruma vertelt het verhaal van Spinoza’s noodlottig Joods leven op boeiende wijze, waarbij hij zijn eigen Nederlandse achtergrond gebruikt om het extra reliëf te geven. Zijn jargonvrije kritiek op Spinoza’s filosofie, die hij in zijn tijd plaatst, vraagt ook scherp wat het zou kunnen zeggen over onze tijd. Ian Buruma heeft een wonderbaarlijk levendige en leerzame inleiding geschreven tot de grote filosoof die een ‘modern Joods leven’ leidde en wiens strijd voor vrijheid van denken een model voor ons vandaag de dag vormt. “Spinoza, Freedom’s Messiah” werd vertaald door Alexander van Kerstenen.
Ian Buruma (1951) is een wereldberoemd essayist en historicus. Hij schrijft voor The New Yorker en NRC Handelsblad. In 2008 ontving hij de Erasmusprijs en in 2018 De Gouden Ganzenveer. Buruma schreef onder meer ‘Occidentalisme’ (2004), ‘1945’ (2013), ‘Hun beloofde land’ (2016) en ‘Tokio mon amour’ (2018). In 2020 verscheen ‘Het Churchillcomplex’ en in 2022 ‘De fantasten’.
Ian Buruma Spinoza Filosoof van de vrijheid 250 bladz. Uitg. atlas contact ISBN 9789045051123