Joseph Haydn speelde een grote rol in de ontwikkeling van de symfonie en het strijkkwartet, maar droeg ook veel bij aan het genre van de mis. Mozarts Mis in c mineur werd besteld ter gelegenheid van de inwijding van de Weeshuiskerk (Waisenhauskirche) in Wenen. Op twaalfjarige leeftijd dirigeerde Mozart de eerste uitvoering in aanwezigheid van de keizerin, “tot algemene goedkeuring en bewondering van iedereen”, zoals de Weense pers meldde.

Naast het wereldberoemd Requiem, componeerde Mozart 18 Missen. Denk maar aan de Waisenhausmesse, de Domenicusmesse, de Spatzenmesse en Credomesse, de Spaurmesse (Piccolominimesse) of de Krönungsmesse. In een brief had Mozart al eerder aangekondigd dat, als hij Constanze als zijn vrouw naar Salzburg zou brengen, hij daar een nieuw-gecomponeerde mis zou uitvoeren. Het plan was nl. om op 26 oktober 1783, in de kerk van de aartsabdij (Stift) Sankt-Peter in Salzburg, een uitvoering van de mis te houden, waarbij Constanze de rol van sopraansoliste op zich zou nemen. Er is weliswaar geen bewijs dat deze opvoering ook daadwerkelijk heeft plaatsgevonden. Mozarts mis (“Große Messe in c-Moll”), bedacht om zijn huwelijk met Constanze te vieren, bleef onvoltooid.

De Waisenhausmesse,  werd besteld door de jezuïetenpriester pater Ignaz Parhammer, die Mozart om muziek vroeg voor de inwijding van de nieuwe weeskerk, de Waisenhauskirche aan de Rennweg in Wenen. De opdracht gaf de mis de bijnaam “Waisenhausmesse” (weeshuismis). Mozart componeerde ook een trompetgedeelte, dat geschikt was om door een jongen te worden uitgevoerd, evenals een offertorium, waarvan beide als verloren werden beschouwd. Door catalogiseringsfouten werd deze mis zelfs jarenlang als verloren beschouwd.

De eerste uitvoering vond plaats in december 1768 in de kerk, in aanwezigheid van het hof. De twaalfjarige Mozart dirigeerde een koor van wezen in een uitvoering die “universele bijval en bewondering” kreeg. Deze prachrige mis wordt beschouwd als Mozarts meest ambitieuze werk dat tot dan toe was uitgevoerd, en was zijn eerste en lange Missa longa.

Haydns Missa in angustiis werd 30 jaar later gecomponeerd. De bijnaam ‘Nelsonmis’ kreeg hij na een uitvoering in aanwezigheid van admiraal Nelson in 1800. Haydn bekleedde de functie van kapelmeester in het paleis van prins Esterházy. De prins werd gedwongen om de omvang van zijn hoforkest te verkleinen vanwege financiële beperkingen, maar Haydn ging desondanks door met het componeren van zes missen, waarbij de ‘Nelsonmis’ algemeen wordt beschouwd als zijn beste zetting. Gielen nam deze werken op met het ORF tijdens concerten in 1991 en 2000.

De Missa in d, Hob. XXII:11 kreeg in 19de eeuw de naam “Nelsonmis”, toen men specifieke gebeurtenissen wilde verbinden aan de mis. Tijdens de compositie van de mis versloegen de Britten nl. in de zomer van 1798, onder leiding van Nelson, de vloot van Napoleon in de Slag bij Aboukir. Deze gebeurtenis werd verbonden met de mis van Haydn. Het gebruik van trompetten in het Benedictus zouden de symbolische verklaring van Nelsons overwinning zijn. Maar het nieuws van de overwinning bereikte Oostenrijk pas in september, nadat Haydn de mis al had voltooid. Twee jaar later bezocht Admiraal Nelson Prins Esterházy in Eisenstadt, in gezelschap van de diplomaat, vulkanoloog en archeoloog, Sir William Hamilton en Lady Emma Hamilton, Sir Williams echtgenote en Nelsons minnares.

Het gezelschap woonde een uitvoering van de mis ter ere van hen bij, en mogelijks ook van het Te Deum in C. Nelson zou Haydn zijn gouden zakhorloge hebben gegeven in ruil voor de pen waarmee Haydn componeerde. Lady Hamilton, een niet onverdienstelijke sopraan, vereerde Haydn sinds zijn bezoek aan Engeland en had nu de kans zich door hem te laten begeleiden op pianoforte. Haydn schonk haar het handschrift van een cantate voor sopraan en klavier “Lines from the Battle of the Nile”, die hij speciaal voor haar had gecomponeerd, dat een eerbewijs was aan Nelson.

Michael Gielen (1927-2019) was een fenomenale, joods-Oostenrijkse dirigent en componist die bekend stond om het promoten van hedendaagse muziek in opera en concerten. Gielen werd geboren in Dresden. Zijn vader was vanaf 1924 theater- en operaregisseur in het Staatstheater Dresden, die in 1926 de première van Kaiser/Weills “Der Protagonist” in de Semperoper verzorgde. Zijn moeder Rose kwam uit een joods gezin in Sambor (toen Oostenrijk-Hongarije, nu Oekraïne). Ze was een actrice die het acteren had opgegeven toen hun eerste kind Carola werd geboren, maar af en toe nog optrad, bijvoorbeeld als spreker bij de première van Arnold Schönbergs Pierrot lunaire in Dresden in 1919.

Gielen werkte eerst in Buenos Aires, waar hij tussen 1938 en 1950 met zijn gezin woonde. In Europa werkte hij eerst in Wenen en daarna in Zweden als Generalmusikdirektor (GMD) van de Koninklijke Zweedse Opera. Hij dirigeerde opmerkelijke wereldpremières zoals het Requièm van György Ligeti, Carré van Karlheinz Stockhausen en de opera Die Soldaten van Bernd Alois Zimmermann en zijn Requiem für einen jungen Dichter. Hij regisseerde de Oper Frankfurt van 1977 tot 1987, installeerde meer hedendaagse opera’s, won regisseurs als Hans Neuenfels en Ruth Berghaus en bracht opera’s als Schreker’s Die Gezeichneten nieuw leven in. Tijdens zijn tijd werd het gezelschap een van de toonaangevende opera’s. Gielen was ook chef-dirigent van het Nationaal Orkest van België (1969–1973), het Cincinnati Symphony Orchestra (1980–1986) en het Zuidwest-Duitse Radiosymfonieorkest (1986–1999). Als componist werkte hij in de traditie van de Tweede Weense School, waarbij hij vaak moderne literatuur op muziek zette. Zijn werken gingen in première met artiesten als Joan Carroll, Siegfried Palm, Aloys Kontarsky en het LaSalle Quartet.

Wolfgang Amadeus Mozart Waisenhausmesse K. 139 Joseph Haydn Nelsonmesse Hob. XXII:11 Orf Vienna Radio Symphony Orchestra Michael Gielen cd Orfeo C240111