Een stad bezoek je best met een goeie gids. En wie is er nu een betere gids voor Venetië dan Rainer Maria Rilke, die de stad meerdere keren bezocht. Maar wie kan u beter gidsen door het Venetië van Rilke, dan Birgit Haustedt? Naar Venetië gaat u dus best in het gezelschap van dit boek. En, omdat Rilke’s werk al sinds 1900 uitgegeven wordt door de uitgeverij Insel, is deze uitgeverij de meest geschikte om een prachtig virtueel-imaginair en inspirerend boek uit te geven over de relatie van één van hun sterauteurs met Venetië.
Voor één keer persoonlijk. Ergens rond 1976 las ik “Venises” van Paul Morand, één van mijn eerste “coups de foudr”e. Daarin las ik als vijftienjarige « Une vie ressemble souvent à ces palais du Grand Canal commencés en bas par un appareil de pierres orgueilleusement taillées en pointes de diamant, leurs étages supérieurs hâtivement achevés en boue séchée. » Daarnaast waren er Adriaan Willaert, Cypriano de Rore, Claudio Merulo, Andrea en Giovanni Gabrieli, Claudio Monteverdi, Zarlino, “La Fenice”, Vivaldi, noem maar op. Ik weet het, ze spreken tot de verbeelding. Maar in het boek van Birgit Haustedt zijn we nog maar goed op stap of we komen al aan het geboortehuis van…Luigi Nono. Alleen al dit gegeven zou een voldoende reden moeten zijn om meteen geïnteresseerd te zijn in dit boek. En er is meer, veel meer…
Rainer Maria Rilke werd geboren in 1875 in Praag en overleed in 1926 in het Valmont Sanatorium in Montreux in Zwitserland. Van Alma Mahler en de Tweede Weense School over Schreker, Hindemith en Frank Martin tot Rautavaara, Harrison Birtwistle en Piet Swerts, was Rilke is één van de meest getoonzette componisten van zijn tijd.
Rilke was een reiziger. Hij doorkruiste Europa, bezocht Rusland en zeilde zelfs op de Nijl. En ondertussen ging hij een paar keer over en weer naar Venetië. Nu ja, waarom niet eigenlijk? Daar werden het San Marco plein en het Lido (foto), het Dogenpaleis en het Canal Grande zijn intieme vrienden. Hij bezocht de stad wel tien keer. De eerste keer in maart 1897, de laatste keer op 13 juli 1920. In 1907 was hij bvb. een aantal dagen in Venetië waar hij logeerde bij kunsthandelaar Piero Romanelli. Hij werd er verliefd op diens zus Mimi. In de zomer van 1920 bezocht Rilke, “Dottor Serafico” zoals ze hem noemde, Marie von Thurn und Taxis in Venetië. Hij bleef er één maand.
“Venise”, zoals hij de stad verliefd noemde, boeide hem mateloos. De stad achtervolgde hem en liet hem niet los. Met de gondel of met de vaporetto, maar meestal te voet, verkende Rainer Maria Rilke de lagunestad. In 1912 bracht hij een hele zomer in Venetië. Hij bezocht er de salons van de high society, leed onder de Sirocco en had last van het lawaai dat kinderen maakten. Het San Marco plein en het Canal Grande, de schilders Carpaccio en Tintoretto inspireerden hem tot poëzie maar ook een grote verlaten scheepswerf en het Arsenaal zetten hem aan tot poëtische beschouwingen. 
Hij was ook de eerste schrijver die het ghetto (foto) beschreef. Venetië kende nl. in het begin van de 16de eeuw een grote toestroom van Sefardische Joden die uit Spanje werden verjaagd. Ze kwamen in Venetië terecht in ghetto’s en werden verplicht om een “Gele Ster” te dragen. Het bijzondere aan Rilke’s toegang tot Venetië is dat hij er goed keek en observeerde. In zijn teksten is veel meer werkelijkheid aanwezig dan men op het eerste gezicht zou verwachten. Je voelt dat vooral als je hem ter plaatse leest. Wie met Rilke naar Venetië gaat, voor hem “het mooie tegengewicht van de wereld,” ziet veel meer en veel nauwkeuriger dan bij veel andere gidsen.
Het Italië van Rilke was Friuli Venezia Giulia (foto) in het noordoosten en het prachtige Duino nabij Trieste aan de Adriatische Zee. Daar had Prinses Marie zu Hohenlohe-Waldenburg-Schillingsfürst die gehuwd was met Prins Alexander von Thurn und Taxis haar kasteel (foto). De prinses was goed bevriend met Rilke en met Couperus. Dat is bekend. Maar het waren de kunstwerken in Venetië die hem het dierbaarst waren. Dit boek gaat over wat Rilke heeft bezocht, waar hij gelogeerd heeft, wat hij heeft gezien en waar hij in en door Venetië over geschreven heeft.
Het boek beschrijft elf stadswandelingen en elke wandeling begint met een overzichtelijke kaart die u straks bij het bezoek aan de stad letterlijk kan volgen. Met citaten van Rilke en een minutieuze detailbeschrijving van adressen, personen die Rilke ontmoette en bezoeken aan kerken en palazzi, neemt Birgit Haustedt u mee naar het Palazzo Valmarana (foto), een schilderij van Titiaan in de Gallerie dell’Academia, de Piazza San Marco, het Dogen paleis en naar een schilderij van Carpaccio in het Museo Correr. Allemaal plaatsen en kunstwerken die Rilke na aan het hart lagen
Dan volgen bezoeken aan het huis Zattere aan de Ponte Lungo van de zussen Anna en Adelmina Romanelli waar Rilke in november 1907 een kamer huurde. We bezoeken het Arsenaal, de Scuola Dalmata di San Giorgio degli Schiavoni, de Campo Santa Maria Formosa, door Rilke vereeuwigd in zijn “Duineser Elegie”, de gondelwerf San Trovaso, de Santa Maria della Salute (Venetië’s mooiste barokkerk) en de Pinacoteca Querini-Stampalia (foto) met zo maar eventjes vierhonderd schilderijen van de Venetiaanse School.
Tijdens de vijfde wandeling bezoekt ze het getto waarna we halt houden bij het schilderij “Die Darstellung Mariae im Tempel” van Tintoretto in de Kerk Madonna dell’Orto. Het mooi gedicht dat Rilke daarbij schreef is opgenomen in het boek. Ondertussen zijn we in de buurt van het Palazzo Ca’ Vendramin Calergi in de wijk Cannaregio, waar Richard Wagner op 13 februari 1883 overleed. We stoppen ook aan het woonhuis van Tintoretto.
De zevende en achtste wandeling brengen ons naar het legendarische Canal Grande. Daar bewonderen we “Hinter den Kulissen” de luxehotels, het paleis Barbarigo della terazza (foto) en het paleis van gravin Mocenigo. We zien het adembenemend paleis van de Russische schilder Barbaro-Wolkoff, waar Eleonora Duse tussen 1894 en 1897 een appartement huurde en we zien de Casetta Rossa van Prinz von Hohenlohe, de broer van vorstin von Thurn und Taxis, die het verhuurde aan de schrijver Gabriele D’Annunzio. “Der Garten Eden auf der Giudecca”, een overblijfsel van de Giudecca-tuinen, was één van Rilke’s lievelingsplaatsen in Venetië. Hij kende het exotisme van die toen nog onbekende plaats van de Franse dichter Henri de Régnier. Bij een bezoek aan het zandstrand van het Lido huurde Rilke een Capanna.
Wij bezoeken vervolgens de kerk San Nicolo (foto), het joods en het katholiek kerkhof en de hotels “Des Bains” en “Excelsior”. In het “Grand Hotel des Bains” situeerde Thomas Mann overigens zijn “Tod in Venedig”.
De tiende wandeling gaat naar San Polo met de Rialtobrug. We prijzen het aanbod van Erberia en Pescheria op de duizend jaar oude Venetiaanse markten en we stappen de kerk Santa Maria Gloriosa dei Frari binnen, want daar hangt het schilderij “Assunta” (“Maria Hemelvaart”) van Titiaan, waarbij Rilke het prachtig gedicht schreef over het ooit “kleines Mädchen zwischen Frauen”. De Ca’Rezzonico, in Rilke’s tijd bewoond door Robert en Elisabeth Browning, beiden dichters, is vandaag het museum van de Venetiaanse 18de eeuw met prachtwerken van Longhi, Guardi, Tiepolo en de schilderes Rosalba Carriera. We nemen uiteraard tijd om een Ombra te nuttigen in de Bàcari Do Moro, waar ze de beste en meest frisse Prosecco van Venetië serveren.
Tot slot de elfde wandeling, een tocht met de vaporetto tegen de avond naar het schilderachtig eiland San Giorgio met de gelijknamige kerk van Palladio. Als afscheid het gedicht “Venezianischer Morgen” van Rilke dat hij opdroeg aan Richard Beer-Hofmann. De uitgeverij Insel omschrijft de reeks waartoe dit boek behoort als “Der literarische Begleiter fürs Reisegepäck: Mit grossen Autoren unterwegs zu den schönsten Orten der Welt”. Terecht en treffend geformuleerd. Insel Verlag is één van de beste en belangrijkste uitgeverijen in Duitsland en dat wordt nog maar eens aangetoond door deze prachtige reeks literaire reisgidsen.
Omdat Venetië één van de mooiste plaatsen is in Europa, is dit boek navenant mooi. Dit is een boek dat u zeker moet lezen en mocht het even kunnen, en u gaat ook eens over en weer naar La Serenissima, vergeet het dan niet mee te nemen. Magnifiek! Warm, warm aanbevolen.
Mit Rilke durch Venedig: Literarische Spaziergänge von Birgit Haustedt Duits geïllustreerd Uitg. insel taschenbuch