Het oratorium “Juditha Triumphans” was ongetwijfeld het hoogtepunt van Vivaldi’s vocale productie. De grote schoonheid van zijn aria’s en koorpartijen, de compacte dramatische kwaliteit van zijn recitatieven en de rijkdom aan instrumentatie maken het tot één van de meest intense en fascinerendste voorbeelden van het genre. Het draagt bij tot de bevestiging van Vivaldi als één van de grootste componisten van barokke vocale muziek.
“Juditha” is de enige overlevende van de vier oratoria waarvan Vivaldi bekend is dat hij deze heeft gecomponeerd. Het werk werd gecomponeerd om de overwinning van de Republiek Venetië op de Turken tijdens het beleg van Corfu te vieren. Alle personages, mannelijk en vrouwelijk, worden geïnterpreteerd door vrouwen (oorspronkelijk de zangers van de Ospedale della Pietà in Venetië). Hoewel de rest van het oratorium volledig intact overleeft, is de ouverture verloren gegaan en heeft Jordi Savall twee bestaande concerti als introductie gekozen, waarvan de toonaard, de modus en ongetwijfeld de datum van compositie, het meest overeenkomen met het onderwerp van het oratorium.
In 1714 was de Republiek Venetië voor de zevende keer in oorlog met de Turken/Ottomanen en, zoals de ironie van het toeval wil, de jaren van conflict (1714-1718) anticipeerden twee eeuwen later die van de Eerste Wereldoorlog. Aanvankelijk bevoordeelde het conflict de Venetianen niet, die al verslagen waren in de Peloponnesos en in de Egeïsche Zee en belegerd waren op het eiland Korfoe. Er moesten meer troepen worden ingezet. Maar in het begin van de zomer van 1716 slaagde Venetië erin de situatie te veranderen door de interventie van het Habsburgse rijk. Op 5 augustus slaagde de gedurfde en briljante prins Eugene van Savoye erin het Ottomaans leger in Petrovaradin (vandaag een van de twee gemeenten die de stad Novi Sad in Servië vormen) te overwinnen. Uiteindelijk konden de Venetianen een paar weken later de aanval op Korfoe afwijzen, wat resulteerde in een zware nederlaag voor de Turken. Op 18 augustus, onder leiding van graaf Johann Matthias von der Schulenburg (foto), werd de beslissende strijd nl. gewonnen en verlieten de Turken het eiland Korfoe.
Om dit te vieren, componeerde Vivaldi één van zijn belangrijkste religieuze werken, “Juditha Triumphans”, een “religieus, militair oratorium”, dat Venetianen herinnerde aan hun oorlog tegen het Ottomaans Rijk, in het bijzonder aan de verschrikkelijke belegering van het eiland Korfoe, dat van vitaal strategisch belang was voor de Serenissima in de Adriatische Zee. Juditha vertegenwoordigde natuurlijk de Adriatische Zee en daarom Venetië, terwijl Holofernes de Ottomaanse sultan vertegenwoordigde. Kort daarvoor, op 24 mei, en na enige aarzeling door de gouverneurs van de Ospedale della Pietà, werd Vivaldi met succes hersteld als de maestro de concerti van het instituut, en hij besloot om vanuit zijn patriottische ijver, een groots werk componeren. Enkele maanden later keurde de inquisitie de tekst goed die was toevertrouwd aan de librettist Giacomo Cassetti, die actief was op het vasteland van Venetië. Cassetti, die misschien oorspronkelijk uit het Venetiaans achterland kwam en zijn naam deelde met een hedendaagse Venetiaanse beeldhouwer, had in het eerste decennium van de 18de eeuw al twee libretti voor oratoria in het Italiaans gecomponeerd die in Monselice en Padua werden opgevoerd. Van 1716 tot 1717 was hij actief in Venetië, waar hij zijn energie wijdde aan het schrijven van oratoria in het Latijn voor Vivaldi, evenals voor Carlo Francesco Pollarolo.
Hoewel beroemd om zijn voorliefde voor instrumentale kleur en variëteit, was Vivaldi zelden in staat om die voorkeur aan te wenden in zijn opera’s, die in het beste geval slechts een of twee aria’s met nieuwe instrumenten toelieten. Toen zijn nieuw oratorium in november 1716 in de Ospedale della Pietà werd uitgevoerd, werden alle aanzienlijke middelen van de instelling ingezet om de grote overwinning tegen de Turken te vieren : twee trompetten en pauken (voor de militaire fanfare van het openingskoor), twee blokfluiten (om de nachtelijke bries op te roepen buiten de tent van Holofernes in “Umbrae carae, aurae adoratae”), twee hobo’s (met de solo-hobo voor Holofernes liefdesverklaringen in “Noli, o cara te adorantis”), een sopraan chalumeau, een verre voorloper van de klarinet (om het koeren van een tortelduif in Veni te symboliseren, “veni, me sequere fida”), een paar klarinetten (om de sensualiteit van het koor van Assyrische soldaten Plena op te roepen, “nectare non mero”), een kwartet van theorbes (om de bedienden af te beelden die zich haasten om het banket in “O servi volate” voor te bereiden) een mandoline (wiens fragiele klank de voorbijgaande illusie van het leven in “Transit aetas” weerspiegelt), een viola d’amore, (om Judiths zacht pleidooi in “Quanto magis generosa”) uit te drukken), een volledige partner van viole all’inglese, de naam gegeven aan de viola da gamba in Venetië (om Judiths gebed “Summe Astrorum Creator” te vergezellen voor zij de noodlottige daad pleegt), evenals een solo-orgel, klavecimbel en de gebruikelijke strijkinstrumenten. Veel van deze instrumenten werden zeer zelden gebruikt in Italië en het feit dat ze werden bespeeld door meisjes en jonge vrouwen in plaats van door professionele musici, droeg alleen maar bij aan hun fascinatie. De aanwezigheid van trompetten en pauken, die zelden werden gebruikt in de kerkmuziek van Vivaldi en door andere Venetiaanse componisten, vindt zijn rechtvaardiging in de krijgskunst van het libretto.
Niet minder belangrijk dan hun militaire actie in de Egeïsche Zee was de inspanning die tegenwoordig ‘propaganda’ zou worden genoemd op het Venetiaans grondgebied, waarbij muziek altijd een formidabele rol speelde. Bijvoorbeeld: in de jaren 1690, toen de Moorse-oorlog woedde en de Turken Wenen hadden belegerd, beleefden de Venetiaanse operahuizen een renaissance van heroïsche, patriottische en militaire onderdanen vol vreugde, in een poging de angst voor de Turken uit te drijven ( bv. Nicolò Beregani’s libretto “Giustino” (1683), dat zich afspeelt in een belegerd Constantinopel, en Antonio Arcoleo’s “Clearco in Negroponte” (1685), dat zich afspeelt op een eiland in de Egeïsche Zee).
In 1716 droegen Antonio Vivaldi en de librettist Giacomo Cassetti ook bij aan de oorlogsinspanning. Het verhaal van de Bijbelse heldin Giuditta, die de Assyrische generaal Holofernes verleidde en onthoofde toen zij hem na een banket in een dronken toestand vond, waardoor de Israëlische stad Bethulia werd bevrijd, was al lang een klassieker van het repertoire van het oratorium, vooral als het ging om het vieren van heroïsche en oorlogszuchtige deugden, onderwerpen die vóór Vivaldi reeds werden gebruikt door componisten als Marc’Antonio Ziani (1686) en Alessandro Scarlatti (1695 en 1700), en na Vivaldi, toen Metastasio’s libretto “La Betulia liberata” enorm succes genoot, met namedankzij de composities van Jommelli en Mozart.
“Structureel is Juditha heel goed bedacht”, vertelt Savall. “Elk van de twee delen bestaat uit veertien onafhankelijke nummers (aria’s en refreinen) en de entr’actes voor verfrissingen komt het meest opportuun – zoals Michael Talbot schrijft – net nadat Vagaus zijn bedienden beveelt om het banket te bereiden. De refreinen zijn langer en talrijker dan die van een opera, en in overeenstemming met recent onderzoek, hebben we ervoor gekozen alleen vrouwelijke stemmen te gebruiken, aangezien het Ospedale een vrouwelijk instituut was. Het was ook om deze reden dat Vivaldi de vijf vocale partijen componeerde voor vrouwelijke zangers met vergelijkbare vocale reeksen, behalve in het geval van Vagaus en Abra, die zijn geschreven voor hogere stemmen. We hebben zangers met een zeer contrasterende kleur en textuur gekozen om de verschillende karakters duidelijk te definiëren”, besluit Savall.
Het boek Judith vertelt hoe Nebukadnessar een leger geleid door Holofernes, stuurde voor een strafexpeditie tegen Judea, dat geweigerd had om een belasting te betalen die werd geheven om een oorlog tegen de Meden te financieren. Judith, een jonge weduwe uit Bethulia, bedacht een plan om haar stad te redden. Samen met haar meid Abra ging ze naar het Assyrische kamp en informeerde Holofernes dat, omdat de Judeeërs hadden gezondigd, God hen spoedig zou verlaten en hij alleen geduldig hoefde te zijn. Holofernes geloofde haar niet alleen, maar hij bezweek voor haar charmes. Na een feest ter ere van Judith viel Holofernes in een dronken slaap waarop Judith de gelegenheid greep om hem met zijn eigen zwaard te onthoofden. Tegen de tijd dat Vagaus alarm kon slaan slaat, zijn Judith en Abra al ontsnapt. De Judeeërs vechten terug en leiden hun gedemoraliseerde vijand op. Uiteindelijk krijgt Abra haar vrijheid en Achior bekeert zich tot het jodendom. Men vermoedt dat het boek zoals wij het kennen, de Griekse vertaling is van een Hebreeuws of Aramees origineel, gedateerd rond 100 v Chr. De auteur maakte in de inleiding bewust veel historische fouten. (Nebukadnessar was geen koning van Assyrië, maar de Babylonische koning die in de zesde eeuw voor Christus Judea veroverde.) In werkelijkheid werd hier een geschiedenis weergegeven die we vinden in I Makkabeeën 7. De Syrische koning Demetrius I stuurde rond 163 v Chr nl. zijn generaal Nikanor naar Judea, maar het leger werd verslagen en Nikanor onthoofd. Deze geschiedenis was de lezers bekend. De schrijver parodieerde dit ironisch.
In het oratorium nam de librettist Giacomo Cassetti een modernere benadering aan dan gebruikelijk was. Hier is de verteller (historicus) afwezig, wat een veel groter realisme en directheid van actie oplevert, maar tegelijkertijd resulteert in een onvermijdelijke vereenvoudiging van het verhaal, waarin de actie zoals in opera, uitsluitend verloopt door de woorden en acties van de personages. Aangezien de muziek van Vivaldi niet de gebruikelijke sinfonia bevat, heeft men zijn Concerto “per la Solennita di San Lorenzo” RV 562 gekozen, gevolgd door het Larghetto uit het Concerto op. 3 nr. 9, RV 230.
“Misschien wel het meest ongewone en ook het meest intrigerende aspect, vooral voor het modern publiek, van Juditha, ligt in de dubbelzinnigheid van de twee personages Holofernes en Vagaus. In het Bijbelverhaal worden ze afgeschilderd als slecht (per definitie, omdat ze de vijanden van het Volk van het Boek zijn), en Cassetti probeert ze in hetzelfde licht weer te geven, hoewel hij nauwelijks verder gaat dan Holofernes die zich schuldig maakt aan een beetje militaire bravoure voor hij verder gaat met het suggereren van de onbeschaafde aard van het personage, terwijl Vagaus de perfecte assistent is, vrolijk, beleefd en gehoorzaam. Om te oordelen naar het niveau van zijn inspiratie bij het componeren van hun aria’s, lijkt Vivaldi zich met hen te identificeren, net zo goed als Mozart deed met Don Giovanni. Het gevolg is dat, wat we ook zouden moeten denken, dat de brute moord op Holofernes en de bittere pijn van Vagaus bij zijn dood ons verdriet doen voelen in plaats van voldoening over hun lot. Onze Rede vertelt ons dat het oratorium moet worden ‘gelezen’ als een verhaal dat goed eindigt, maar onze emoties vertellen ons precies het tegenovergestelde”, vertelt Savall. De uitgave wordt vergezeld door een rijk geïllustreerd boekje met het volledig libretto vertaald in wel zes talen.
De uitvoerders zijn :
Marianne Beate Kielland : Judith (mezzo-sopraan) (foto)
Rachel Redmond : Vagaus (sopraan) (foto)
Marina de Liso : Holopherne (mezzo-sopraan)
Lucía Martín-Cartón : Abra (sopraan)
Kristin Mulders : Ozias (mezzo-sopraan)
La Capella Reial de Catalunya
Rocío de Frutos, Elionor Martínez, Brenda Sara sopraan I
Manon Chauvin, Anaïs Oliveras, Carmina Sánchez sopraan II
Clémence Faber, Eulàlia Fantova, Maria Chiara Gallo mezzo-sopraan
Lila Hajosi, Dina König, Beatriz Oleaga alten
Le Concert des Nations
Vivaldi Juditha Triumphans (Venezia. 1716) M. B. Kielland, R. Redmond, M. de Liso, L. Martín-Cartón, K. Mulders La Capella Reial de Catalunya Le Concert des Nations Jordi Savall direction 2 cd Alia Vox AVSA9935