Halverwege de 16de eeuw was Christoffel Plantijn al een fenomeen in de wereld van het boek. Op houten drukpersen drukte hij massa’s almanakken en kalenders, ketterplakkaten en oorlogspamfletten, maar ook zijn wereldberoemde uitgaven van alle belangrijke auteurs op het gebied van literatuur en wetenschap uit de Renaissance. Zelfs koning Filips II was onder de indruk.
Terwijl andere drukkers met één of hooguit enkele persen werkten, beschikte Plantijn over maar liefst 22 drukpersen. Hij publiceerde alle belangrijke auteurs op het gebied van literatuur en wetenschap, en werkte in opdracht van de stad Antwerpen, de Staten-Generaal, de koning en de Leidse universiteit. De eeuw van Plantijn was een tijd van godsdienstoorlog en economische crisis, van beeldenstormen, boekverbrandingen en executies. Cultureel ondernemer Plantijn probeerde de ontwrichte samenleving te binden met boeken. Hij hoopte op vrede en voorspoed wanneer mensen elkaar zouden vinden in een gemeenschappelijke taal en in een intellectuele herbezinning op Gods woord. Scholing en studie konden mensen verzoenen, vond Plantijn, dwang en geweld nooit.
Daarom gaf hij het allereerste Nederlandse woordenboek uit en begon hij een onmenselijk groot project: een vijftalige studiebijbel die beroemd is geworden als Plantijns Polyglot. Hoewel dit project zijn drukkerij aan de rand van de afgrond bracht en zijn relatie met mecenas Filips II op scherp zette, vestigde Plantijn met de prestigieuze uitgave zijn naam als grootste uitgever ter wereld. Op indringende wijze vestigt Sandra Langereis met ‘De woordenaar’ de aandacht op een opmerkelijk leven in de 16de eeuw, en op de geschiedenis van de Nederlanden in Antwerpen.
Dit boek volgt de levensloop van Plantijn. De presentatie van dit leven is in grote lijnen chronologisch, zonder overal even gedetailleerd te willen zijn. Een aantal thema’s uit het leven en werk van Plantijn is uitdrukkelijk naar voren gehaald en extra belicht, waaronder zijn overlevingsstrijd als drukker en uitgever, zijn relatie met Filips II, zijn zelf geagendeerde woordenboeken en zijn Polyglot Bijbel. De woordenboeken worden in dit boek besproken in hun onderlinge samenhang en in de context van de tijdspanne waarin Plantijn zijn lexicografische project bedacht. Een heel hoofdstuk is gewijd aan zijn magnum opus, de Polyglot, die hem financieel geweldig in de problemen bracht. Hij kon zich dit bijna-debacle veroorloven omdat hij met reguliere uitgaven juist heel berekenend te werk ging, zoals in dit boek wordt geïllustreerd met een beschrijving van de roofdruk van Vesalius’ wereldberoemde anatomische atlas.
De levensbeschrijving begint bij het begin: de spaarzame gegevens over de eerste levensjaren in Frankrijk, over Plantijns scholing en ambachtsopleiding. “Van een uitgever als Plantijn willen we graag weten of hij een behoorlijke scholing heeft gehad voor hij aan zijn opleiding tot handarbeider begon”, zo lezen we. “Daarvan weten we iets, maar niet veel. Daarom bieden de eerste hoofdstukken van dit boek een contextuele blik op het elementaire onderwijs en vervolgonderwijs in de tijd van Plantijn, in Frankrijk en in de Nederlanden. Zo krijgen we meteen zicht op het lezerspubliek voor Plantijns drukwerk.”
Misschien vond hij de drukkunst wel opnieuw uit. Deze levensbeschrijving wil ook een uitspraak doen over de betekenis van Plantijn in de wereld van het boek, handgeschreven en gedrukt, sinds de late middeleeuwen. Om de verdiensten van zijn geavanceerde drukkerij beter te kunnen beoordelen wordt een uitstap gemaakt naar Gutenbergs uitvinding van de boekdrukkunst, een eeuw eerder in Mainz. De impact van die laatmiddeleeuwse communicatierevolutie komt in dit boek herhaaldelijk op de proppen. Maar de nostalgische hang naar de wereld van het unieke handgeschreven boek wordt eveneens beschreven.
Sandra Langereis is historica. Ze publiceerde boeken en artikelen over de cultuurgeschiedenis van Nederland, onder meer over Laurens Janszoon Coster, de legendarische Hollandse uitvinder van de boekdrukkunst. Haar boeken Johannes Smetius (1999), Geschiedenis als ambacht (2001) en Breken met het verleden (2010) werden geprezen om de toegankelijke stijl en wetenschappelijke documentatie.
Sandra Kangereis De woordenaar, Christoffel Plantijn, ’s werelds grootste drukker en uitgever (1520-1589) 399 bladz. uitg. Balans ISBN 9789460035173
Stretto – Magazine voor kunst, geschiedenis, filosofie, literatuur en muziek.
Michel Dutrieue.
