“Die drei Tage, die wir im Viehwagen eingesperrt waren, da hab ich immer die Sarabande angeschaut, dieses Stück Papier, und hab mir alles im Kopf gespielt, was ich von Bach kannte. Der Anfang einer Sarabande von Johann Sebastian Bach, gab mir die Kraft zum Überleben”. (Zuzana Růžičková)
De Tsjechische klaveciniste, Zuzana Růžičková (1927-2017) overleefde als tiener de concentratiekampen. Met gehavende handen keerde ze terug naar Praag, waar ze het schijnbaar onmogelijke bereikte. Ze werd nl. één van de belangrijkste uitvoerders van de klavecimbelmuziek van Johann Sebastian Bach! Ze overleed op 27 september 2017. Nu is haar autobiografie, de erfenis van haar leven, verschenen in Nederlandse vertaling.
Als tiener werd Růžičková opgesloten in de naziconcentratiekampen van Theresienstadt/Terezin en Auschwitz en vervolgens getransporteerd naar het vernietigingskamp Bergen-Belsen. Ze werd in april 1945 bevrijd en keerde later dat jaar terug naar Pilsen. Růžičková werd in 1952 de echtgenote van de Tsjechische componist, Viktor Kalabis (1923-2006), de componist van “Sinfonia pacis”. Kalabis was voorzitter van de Bohuslav Martinů Stichting, richtte het Bohuslav Martinů Instituut voor Studies en Informatie op, lanceerde het Martinů Festival en de wedstrijd, en creëerde een dynamische basis waaruit het werk van Bohuslav Martinů beter bekend werd .
Het echtpaar weigerde beiden lid te worden van de Tsjechische Communistische Partij die van 1948-1989 de macht had, en werd als gevolg daarvan geconfronteerd met politieke vervolging. Růžičková speelde 50 jaar over de hele wereld, nam meer dan 100 platen op en onderwees prominente musici als Christopher Hogwood, Ketil Haugsand, Jaroslav Tůma en Mahan Esfahani. Dit jaar verscheen postuum haar autobiografie, “One Hundred Miracles, A Memoir of Music and Survival”, geschreven samen met de Engelse schrijfster Wendy/Taylor Holden (°1961), die in 2002 ook “Behind Enemy Lines: the true story of a French Jewish spy in Nazi Germany” (Harmony Books), de autobiografie van de Frans-Joodse verzetsstrijdster, Marthe Hoffnung/Cohn, mede heeft geschreven. “One Hundred Miracles” werd gepubliceerd door Bloomsbury en meteen vertaald in wel tien talen, o.a.in het Duits….
Růžičková werd geboren in 1927 in Pilsen (Plzeň). Haar familie had een warenhuis en haar vader had in de jaren ‘20 vier jaar in Chicago doorgebracht in het warenhuis Ginsburg. Hoewel hij succes had in de Verenigde Staten, keerde hij terug naar Tsjechoslowakije. Růžičková leerde zijn dochter Engels en Zuzana omschreef haar jeugd als “heel lief” en haar ouders als “heel erg verliefd op elkaar”. Volgens Růžičková was haar familie historisch joods. Haar moeder was orthodox joods, maar haar vader was een atheïst. Růžičková omschreef zichzelf later als, niet bijzonder religieus.
Růžičková begon pianolessen te volgen na negen jaar longontsteking, als beloning voor haar herstel. Haar pianolerares, Marie Provaníková, introduceerde haar in de werken van Bach en moedigde haar aan om klavecimbel te leren spelen. Onder de indruk van het talent van Růžičková, schreef Provaníková aan de Frans-Poolse Wanda Landowska (foto’s) en vroeg haar om Růžičková als leerling te willen nemen aan haar École de Musique Ancienne in de buitenwijk van Saint-Leu-la-Forêt in Parijs, zodra ze haar verplichte schoolopleiding op haar 15de had beëindigd. Uiteindelijk kon dit niet doorgaan vanwege de nazi-invasie in Tsjechoslowakije/Sudetenland in 1938. Landowska was de lerares van Isabelle Nef, Ralph Kirkpatrick, Rafael Puyana, de Belgische Aimée van de Wiele en Ruggero Gerlin, allen pioniers van de revival van de klavecimbel muziek uit de Barok.
In Pilsen was de 13-jarige Růžičková een van de Joodse kinderen die door de Gestapo werden gebruikt om “uitnodigingen” te bezorgen aan leden van de Joodse gemeenschap van de stad, om hen te informeren over de datum waarop ze naar het kamp zouden worden gedeporteerd, wat Růžičková later beschreef als “het leven op zijn slechtst. Het was een nachtmerrie “. In januari 1942, drie weken na ontvangst van de kennisgeving van de Gestapo, werden Růžičková en haar familie gedwongen met de trein van Plzen naar Theresienstadt verplaatst. Bij aankomst ontmoette Růžičková Fredy Hirsch, een 25-jarige Duitse jood, die de verantwoordelijkheid op zich nam om voor de kinderen van het kamp te zorgen door activiteiten te organiseren, en twee barakken te reserveren als zogenaamde kinderverblijven.
Theresienstadt werd oorspronkelijk door de nazi’s aangewezen als een ‘modelgemeenschap’ voor ontwikkelde, middenklasse joden uit Duitsland, Tsjechoslowakije en Oostenrijk. Růžičková deed, samen met andere kinderen in het kamp, landbouwwerk, bracht mest op velden aan en werkte in moestuinen, en was daarom in staat om stiekem voedsel uit de tuinen naar haar familie te smokkelen. Hoewel gedwongen om overdag te werken, was Růžičková in staat haar opleiding in Theresienstadt voort te zetten, en kon ze concerten en lezingen bijwonen die door de bewoners na het werk werden georganiseerd. Ze kon er de operazanger Karel Berman zien optreden, Latijnse lessen van een voormalig universitair docent en harmonielessen van pianist Gideon Klein volgen, en ze kon lid worden van een kinderkoor.
De vader en grootvader van Růžičková stierven in het kamp. Haar vader stierf in het voorjaar van 1943, maar Růžičková kon bij haar moeder blijven. In december 1943 werden de twee na bijna twee jaar in het kamp naar Auschwitz gestuurd. Ze kreeg de optie om in Theresienstadt te blijven, maar koos ervoor om met haar moeder mee te gaan. Net voor haar transport naar Auschwitz heeft Růžičková een Bach-compositie op papier getranscribeerd om mee te nemen naar het kamp.
Na drie dagen op het transport arriveerden Růžičková en haar moeder ’s nachts in Auschwitz. De volgende dag werden zij en de andere gevangenen naar een andere barak gebracht, uitgekleed en getatoeëerd. Ze werden vervolgens gedwongen een document te ondertekenen waarin stond dat ze in Theresienstadt waren gearresteerd voor anti-Duitse activiteiten, en hun straf aanvaardden. Kort na haar aankomst werd Růžičková herenigd met Hirsch, die haar adviseerde om over haar leeftijd te liegen en te zeggen dat ze zestien was in plaats van vijftien. Hirsch organiseerde de kazerne voor kinderen zoals hij dat in Theresienstadt had gedaan, en Růžičková begon daar te werken als assistent bij het onderwijs, wat haar voor gevaarlijkere banen behoedde en haar beschermde tegen de vele ziekten die zich door het kamp verspreidden. In deze rol werd ze blootgesteld aan de extreme realiteit van de nazi-raciale theorie; Duitse artsen, waaronder Fritz Klein (foto), de “hoofdselecteur” van het kamp en collega van Mengele, die Růžičková in Theresienstadt had ontmoet, bezochten de kinderbarakken om fysiologische metingen te doen en kinderen te selecteren voor experimenten.
In mei 1944 zouden Růžičková en de andere gevangenen die met haar van Terezin naar Auschwitz waren gereisd, worden vergast. Na een ander selectieproces te hebben doorlopen, werden Růžičková en haar moeder in plaats daarvan naar Duitsland gestuurd. Růžičková werd naar Hamburg gestuurd, dat regelmatig door de Britten en Amerikanen werd gebombardeerd. Onder auspiciën van het concentratiekamp Neuengamme werden arbeiders toegewezen om te werken in subkampen in het gebied rond Hamburg. Růžičková werd aan het werk gezet om een oliepijpleiding te beschermen en te repareren en om gastanks te onderhouden die dagelijks vreselijk werden gebombardeerd. Ze was in staat om bij haar moeder te blijven, maar leed enorm door honger en gevaarlijke werkomstandigheden. Ze kon echter wat extra voedsel verdienen van andere gevangenen door voor hen te zingen. Naast het werken aan de oliepijpleiding, werkte ze op de scheepswerven van Hamburg. In januari 1945 werd Růžičková verplaatst naar het kamp Tiefstack, waar ze in een cementfabriek werkte. Terwijl de geallieerden oprukten, werden de gevangenen gedwongen boobytraps te graven voor tanks.
Eind februari werden Růžičková en de andere arbeiders naar het concentratiekamp Bergen-Belsen vervoerd. Ze merkte later op dat “als er ooit de hel was, dit het laagste deel van de hel was. Dit was een vernietigingskamp – “het was echt voor ons bedoeld om in te sterven”. Op dit moment was Bergen-Belsen ongeorganiseerd, overvol en getroffen door ziekte. Toen haar moeder ziek werd, werd Růžičková gedwongen het kamp uit te sluipen om rapen te verzamelen om te overleven. In april 1945 kregen Růžičková en de andere gevangenen die nog konden lopen, de opdracht om vanuit het kamp naar een treinstation twee mijlen verderop te marcheren. Ze keerden terug naar het kamp en werden de volgende ochtend wakker om te ontdekken dat de Duitsers waren verdwenen. De bewakers hadden het kamp verlaten, hadden geen voedsel achtergelaten, en hadden de watertoevoer afgesloten. Op 15 april 1945 kwamen Britse en Canadese soldaten aan in Bergen-Belsen.
Růžičková werd, samen met vele gevangenen die honger leden, ernstig ziek na het eten van de voedselrantsoenen die door soldaten werden verstrekt. Op het moment van bevrijding woog ze slechts 35 kg.. Ze werd naar een ziekenhuis gebracht en behandeld voor zweren, tyfus, ondervoeding en uiteindelijk werd de diagnose malaria gesteld. Omdat ze Engels en verschillende andere talen sprak, werkte Růžičková toen ze wat herstelde, als vertaalster voor het medisch personeel. Hoewel de moeder van Růžičková ernstig ziek bleef, konden ze in juli 1945 terugkeren naar Tsjechoslowakije, waar hun familiehuis bezet was en hun bezittingen waren gestolen. Een van de eerste mensen die Růžičková ontmoette bij haar terugkeer naar Plzen was haar voormalige pianolerares, Marie Provaníková.
Růžičková zei later dat toen Provaníková de toestand van haar handen zag na vier jaar in concentratiekampen, ze weende. Die vier jaar hadden haar niet alleen lichamelijk en psychisch pijn gedaan, maar veroorzaakte ook een aanzienlijke vertraging in haar vorming en ontwikkeling als musicus. Om toegelaten te worden tot een muziekschool moest Růžičková slagen voor een reeks examens. Ze begon in klassen met kinderen om haar fundamentele vaardigheden te herwinnen, en slaagde erin om telkens na een paar maanden verder te gaan, van het derde leerjaar naar het vereiste achtste leerjaar en Růžičková begon opnieuw piano te studeren bij Bohdan Gsölhofer in Pilsen. Voor de Duitse vertaling tekenden Ursula Pesch en Gabriele Würdinger.
Zelfs onder de repressie van het communistische regime was Bachs muziek haar levensader. Daaruit haalde ze de zekerheid dat er “iets boven je is”. Na de val van het IJzeren Gordijn werd Zuzana Ruzickova wereldwijd een gevierde kunstenares. Ze nam in de jaren ’60 en ’70 als eerste, de complete klavecimbel muziek van Bach op voor Erato.
Haar internationale doorbraak kwam in 1956 toen ze de Internationale ARD Wedstrijd in München won en een beurs kreeg om te studeren in Parijs bij Marguerite Roesgen-Champion. Hoewel ze een burger van Tsjechoslowakije bleef, waar ze de moeilijkheden doorbracht die samenhingen met het leven onder het communisme, maakte ze een vooraanstaande internationale carrière en ontving vele onderscheidingen. Haar interesses en invloed reikten ver buiten de wereld van de pre-klassieke muziek. Haar muzikale partners omvatten figuren als de dirigent Václav Neumann, de violist Josef Suk en de cellisten János Starker en Pierre Fournier. In 1989, tijdens de zogenaamde Fluwelen Revolutie van Tsjecho-Slowakije, nam ze deel aan protesten tegen het communistische regime. Sinds het herstel van de democratie is ze blijven wonen en lesgeven in Praag, en is ze er in 2017 op 90-jarige leeftijd overleden.
Naast de complete werken voor solo-klavier, inclusief de Goldberg-variaties, het wohltemperierte Klavier en de Engelse en Franse Suites, bevat de box het Brandenburgse Concerto nr. 5 en het Concerto voor fluit, viool, klavecimbel in a met Jean-Pierre Rampal, Josef Suk en de Praagse Solisten o.l.v. Eduard Fischer, de sonates voor viool en klavier met Josef Suk, en de sonates voor cello en klavier met Pierre Fournier. Růžičková’s sterke muzikale persoonlijkheid is opvallend aanwezig. Ze had een zoekende, expressieve benadering maar was niet bang om eclectisch en subjectief te zijn, terwijl ze ernaar streefde de essentie te vatten en een ritmische flexibiliteit van de muziek te behouden. “One Hundred Miracles, A Memoir of Music and Survival” werd vertaald door Petra C. van der Eerden. Heel, heel bijzonder!
Wendy Holden (°1961), ook bekend als Taylor Holden, is auteur, journaliste en voormalig oorlogscorrespondent die meer dan dertig boeken heeft geschreven. Ze werd geboren in Pinner, Noord-Londen en woont nu in Suffolk, Engeland. Haar bestverkochte titel is “Born Survivors: Three Young Mothers and their Extraordinary Story of Courage, Defiance and Hope”, gepubliceerd in meer dan 20 landen. Zij was ook de ghostwriter van de autobiografie van Captain Tom Moore, “Tomorrow Will Be A Good Day”, een nummer één onder de bestsellers van de Sunday Times, gepubliceerd door Penguin Books in september 2020.
Honderd wonderen Zuzana Ruzicková met Wendy Holden Hoe Bach mij hielp drie concentratiekampen te overleven 414 bladz. uitg. HarperCollins ISBN 9789402708189
Zuzana Růžičková Bach The Complete Keyboard Works 20 cd Erato 902959304