Ondanks het feit dat gedurende meer dan vier eeuwen, vanaf 1444 (het jaar van de eerste massale slaven-expeditie, beschreven in een tekst uit die periode) tot 1888 (het jaar waarin de slavernij in Brazilië werd afgeschaft), meer dan 25 miljoen Afrikanen werden verscheept door Europese landen voor de slavernij, is deze periode, één van de pijnlijkste en schandelijkste in de geschiedenis van de mensheid, nog grotendeels onbekend bij het breed publiek.

De vrouwen, mannen en kinderen die brutaal werden gedeporteerd vanuit hun dorpen in Afrika naar de Europese koloniën in de Nieuwe Wereld, hadden alleen hun cultuur van herkomst om hen te vergezellen op de gruwelijke tocht: religieuze overtuigingen, traditionele geneeskunde, voedingsgewoonten en muziek – liederen en dansen die ze levend hielden op hun nieuwe bestemmingen, bekend als habitats of plantages. In deze uitgave worden die schandelijke momenten in de geschiedenis van de mensheid opgeroepen door middel van een reeks teksten en verslagen, vergezeld van de emotie en vitaliteit van de muziek waarop de slaven zongen en dansten.

En toch, hoe konden ze denken aan zingen en dansen toen ze werden teruggebracht tot de toestand van slaven? Het antwoord is simpel: lied en dans, ritmisch gestructureerd door muziek, waren de enige context waarin ze zich vrij konden voelen en zich konden uitdrukken, iets dat niemand hen kon ontnemen. Zingen was daarom hun belangrijkste middel om hun zorgen en hun vreugde, hun leed en hun hoop te uiten, evenals een herinnering aan hun afkomst en hun geliefden. Het stelde al die mensen met hun verschillende afkomst en talen in staat om een gemeenschappelijke wereld te creëren en de ontkenning van hun menselijkheid te weerstaan.

Reeds 5.000 jaar geleden gedocumenteerd, schrijft Savall, is slavernij de meest monsterlijke van alle door de mens gemaakte instellingen die door de geschiedenis heen zijn gecreëerd. In feite begon het bestaan ervan pas objectief te worden gedocumenteerd toen ‘geschiedenis’ (in tegenstelling tot de prehistorie) begon; met andere woorden, met de uitvinding van de vroegste schrijfsystemen. De organisatie is nauw verbonden met de uitvinding van de staat in de moderne zin van het woord, dat wil zeggen een orgaan van gecentraliseerde dwang, ondersteund door een leger en een overheidsdienst. Inderdaad, beide, zoals opgemerkt door Christian Delacampagne in zijn Histoire de l’esclavage (Parijs, 2002) “kwamen ongeveer vijfduizend jaar geleden, in de regio die historici de ‘vruchtbare halve maan’ noemen […] Er is een eenvoudige verklaring voor dit ogenschijnlijk verrassende verband tussen de opkomst van het schrift, de slavernij en de staat: alle drie werden mogelijk wanneer de productiekrachten van een bepaalde sociale groep, op een bepaalde tijd en plaats, voldoende ontwikkeld waren om hen in staat te stellen een grotere hoeveelheid te produceren. Voedsel dat nodig was voor het voortbestaan van de gemeenschap.“

Zoals Paul Cartledge in zijn interessante tekst uitlegt, vervolgt Savall, waren er in het oude Griekenland ongeveer duizend afzonderlijke politieke entiteiten, en de belangrijkste steden baseerden hun sociale, politieke en economische betrekkingen op slavenarbeid. “De definitie van Aristoteles van een burger – die van een man die actief deelneemt aan openbare zaken en als magistraat zit – komt overeen met de perfecte burger van een democratisch Athene […]. Er lijkt dus sprake te zijn van een wederzijds versterkte cirkel of cirkel tussen de slavernij in de mijnen en democratie – een virtueuze cirkel voor vrije burgers, maar een vicieuze cirkel voor de uitgebuite en hardhandig behandelde slaven“.

In de Oudheid en in de Middeleeuwen waren zwarte slaven een zeldzame, exotische en zeer kostbare koopwaar voor hun eigenaars. Gedurende meer dan tweeduizend jaar waren de meeste slaven blank, van oorsprong uit Noord-Europa en de regio’s rond de Middellandse Zee. Dit alles veranderde toen een omvangrijke commerciële handel, gesticht door de Kronen van Portugal en Spanje van het midden tot het einde van de 15e eeuw tot stand kwam tussen Europa, Afrika en Amerika.

Slavernij bestond al in Afrika voor de massale Portugese en Spaanse slavenexpedities begonnen. Het was de behoefte om het zwak aantal arbeidskrachten van inheemse Indianen te vervangen, vooral toen werd erkend dat Indiërs een ziel hadden en zich tot het christendom moesten bekeren, dat de moderne handel in zwarte Afrikaanse slaven naar de Nieuwe Wereld begon. We weten dat er zwarte slaven aan boord waren van de schepen van Christoffel Columbus, en ook dat in de jaren onmiddellijk na 1500, koning Ferdinand I instructies voor de aankoop en overdracht van zwarte slaven naar het eiland Hispaniola stuurde, waar ze aan het werk werden gestuurd in de goudmijnen.

De Fransen begonnen in de jaren 1530 handel te drijven in zwarte Afrikaanse slaven aan de monding van de rivieren Senegal en Gambia. Vanaf het begin van de 17e eeuw arriveerden de Engelsen in het Caribisch gebied, eerst in de Bermuda’s (1609) en vervolgens in Barbados, terwijl de Nederlanders als eersten twintig Afrikaanse slaven (20 augustus 1619) in de haven van Jamestown in de Engelse kolonie Virginia losten die het centrum werd van de tabaksteelt. Het was de eerste keer dat zwarten voet aan wal zetten als slaven op de bodem van de toekomstige Verenigde Staten. Het was ook het begin van een bijzonder pijnlijke geschiedenis: de geschiedenis van de hedendaagse Afro-Amerikanen.

Paradoxaal genoeg was het tijdens de ‘Verlichting’ (1685-1777) dat de handel in zwarte slaven haar hoogtepunt bereikte. Net als Christian Delacampagne stellen we ons de vragen: “Zijn licht en schaduw echt onafscheidelijk? Was de voortgang van de rede niet in staat om het tijdperk van gerechtigheid te verkondigen? Zijn rede en kwaad onlosmakelijk met elkaar verbonden? Dat lijkt de lessen uit de Europese geschiedenis te zijn. Maar het zou nog eens tweehonderd jaar duren, tientallen oorlogen en verschillende pogingen tot genocide later, in de nasleep van 1945, voordat deze bittere les expliciet werd geleerd door de filosofen Max Horkheimer en Theodor W. Adorno (Dialektik der Aufklärung, 1947).

In deze CD/DVD-boek uitgave van ALIAVOX, met de live audio- en video-opnamen van het concert op het Festival in de Fontfroide-abdij op 19 juli 2015, worden de essentiële feiten over die vreselijke geschiedenis gepresenteerd, dankzij de buitengewone vitaliteit en diepzinnige emotie van deze muziek, bewaard in de oude tradities van de afstammelingen van slaven. De muziek leeft voort, geëtst in de herinnering van de betrokken volkeren, van de kust van West-Afrika en Brazilië (Jongos, Caboclinhos paraibanos, Ciranda, Maracatu en Samba), Mexico, de eilanden van het Caribisch gebied, Colombia en Bolivia (liederen en dansen van de Afrikaanse tradities), samen met de traditionele Griotte-muziek die nog steeds in Mali te vinden is. De muziek wordt uitgevoerd door muzikanten uit Brazilië, Colombia, Mexico, Mali, Marokko en Madagaskar in dialoog met Spaanse muziekvormen geïnspireerd op de liederen en dansen van slaven, inheemse Indianen en raciale mixen van alle soorten gebaseerd op Afrikaanse, Mestizo en Indiase tradities. De bijdrage van de min of meer geforceerde samenwerking van slaven in de kerkliturgie van de Nieuwe Wereld wordt in deze opname vertegenwoordigd door de Villancicos de Negros, Indios en Negrillas, christelijke liederen van Mateu Flecha de Oudere (La Negrina), Juan Gutiérrez de Padilla (Puebla mss.), Juan de Araujo, Roque Jacinto de Chavarria, Juan Garcia de Céspedes, Fr. Filipe da Madre de Deus, etc., uitgevoerd door de vocalisten en solisten van La Capella Reial de Catalunya en Hespèrion XXI, samen met muzikanten uit Brazilië, Venezuela, Argentinië, Mexico, Spanje en Catalonië. Voor het eerst komen ze samen in een driehoeksrelatie, die de drie continenten van Europa, Afrika en Latijns-Amerika en het erfgoed van Afrika en Amerika met leningen van de Europese Renaissance en de Barok verbindt, resulterend in een verontrustende en tegelijkertijd tijd diep hoop-inspirerend verslag van een muzikaal erfgoed dat de positieve keerzijde is van een cultuur van verovering en gedwongen bekering.

Er is geen groter contrast denkbaar dan deze tussen de opvallende schoonheid en mysterieuze kracht van deze muziek en de wrede verslagen en gedetailleerde beschrijvingen die kroniekschrijvers en religieuzen uit die periode (teksten gereciteerd door Bakary Sangaré), gaven met betrekking tot de expedities om mannen en vrouwen brutaal uit hun Afrikaanse dorpen weg te halen. Historisch onderzoek en reflecties over het onderwerp lezen we in uitstekende artikelen en bijgedragen door experts als Paul Cartledge, José Antonio Piqueras, José Antonio Martínez Torres, Gustau Nerin en Sergi Grau.

Het was een onedele onderneming die door de meerderheid van de grote Europese naties werd begaan tegen miljoenen Afrikaanse mannen, vrouwen en kinderen, die al meer dan vierhonderd jaar systematisch werden gedeporteerd en brutaal uitgebuit om de grote rijkdom van het Europa van de 18e en 19e eeuw te versterken. Die geciviliseerde landen hebben het nog niet nodig geacht om een onvoorwaardelijke verontschuldiging te maken, of zelfs om enige vorm van compensatie (symbolisch of reëel) te bieden voor de dwangarbeid uitgevoerd door de slaven die werden beschouwd als gebruiksvoorwerpen, niets meer dan “tools” zonder ziel. Integendeel, vier eeuwen slavenhandel, waarbij die landen zich vestigden aan de kusten van Afrika, baanden de weg voor de ‘kolonisatie’ van Afrika. Met andere woorden, het bevestigde hun overtuiging dat het continent hun eigendom was. Het is net alsof Europa vanaf het einde van de Middeleeuwen tot het einde van de 19^de eeuw meedogenloos één gemeenschappelijk doel nastreefde: het één na het ander onderwerpen van alle gebieden die zich uitstrekten ten zuiden van de Middellandse Zee.

De periode die officieel een einde maakte aan de slavernij (1800-1880) zag de opkomst – met name sterk in die landen waar hij het langst had bestaan – van een andere afwijkende, onmenselijke soort relatie, gekenmerkt door een viscerale haat tegen de ander, de vreemdeling en vooral van de voormalige slaaf: racisme. De slavernij is gebouwd op minachting voor de ander – of het nu zwart, mesties of de autochtone Indiaan is – terwijl racisme zich voedt met haat tegen mensen die niet langer slaven zijn, maar anders. Zoals Christian Delacampagne schrijft: “De geschiedenis van de slavernij ging vooraf en maakte de weg vrij voor die van racisme. Historisch gezien kwam slavernij op de eerste plaats. Racisme was slechts het gevolg van de lange gewenning van een beschaving aan de instelling van de slavernij, wiens slachtoffers altijd vreemdelingen zijn geweest.“

Deze uitgave wil ook de aandacht vestigen op het feit dat aan het begin van het derde millennium, deze tragedie nog steeds aan de gang is voor meer dan 30 miljoen mensen, van wie velen kinderen of jonge meisjes zijn die onderworpen worden aan nieuwe vormen van slavernij veroorzaakt door de eisen van productie en prostitutie. We moeten ons verontwaardigd uitspreken en zeggen dat de mensheid niet doet wat ze zou moeten om een einde te maken aan de slavernij en andere gerelateerde vormen van uitbuiting. Hoewel het absoluut illegaal is in de overgrote meerderheid van landen in de wereld, en ondanks dat het officieel wordt veroordeeld door de internationale autoriteiten, bestaat er nog altijd slavernij, zelfs in de zogenaamd democratisch ontwikkelde landen. Nogmaals, zoals Christian Delacampagne schrijft: “In het gezicht van de slavernij, net als bij racisme, is er geen compromis mogelijk. Er is geen mogelijke tolerantie. Er is maar één antwoord: zero tolerance. Tegen de absolute verontwaardiging van uitbuiting van kinderarbeid en prostitutie van minderjarigen, tegen deze endemische kwalen in de menselijke samenleving, die nieuwe vormen van slavernij blijven voortbrengen, en tegen die haat jegens de ander , dat is de onmenselijke kracht van racisme, de strijd is nog niet voorbij.”

In het prachtig geïllustreerd boek staan de teksten “Geheugen van de slavernij” (Jordi Savall), “Democraten en slaven onder de Grieken en Romeinen” (Paul Cartledge), “Mensenhandel aan de Afrikaanse kust” (Gustau Nerin), “De slavenhandel van christenen in de Middellandse Zee tijdens de moderne tijd”, “De rivaliteit tussen het christendom en de islam in de Middellandse Zee aan het begin van het modern tijdperk”, “Hoeveel christelijke slaven waren er in de moslimwereld?” en “Leven in slavernij” (José Antonio Martinez Torres), “Atlantische slavernij: de gruwelen van de morele wereld, de schoonheid van de menselijke waardigheid” (José Antonio Piqueras), “Slavernij door de eeuwen heen: teksten en getuigenissen” (Sergi Grau Torras), “De wereldwijde index ,belangrijkste bevindingen en conclusies van de Slavernij Index 2016” en “Reactie van de overheid”.

Jordi Savall weet de boodschap van deze uitgave ten slotte treffend te verwoorden. “We zijn ervan overtuigd, schrijft hij, dat het voordeel van ons bewust zijn van het verleden ons in staat stelt om verantwoordelijker te zijn en ons daarom moreel verplicht om stelling te nemen tegen deze onmenselijke praktijken. De muziek in dit programma vertegenwoordigt de ware levende geschiedenis van dat lange en pijnlijke verleden. Laten we luisteren naar de emotie en hoop die tot uiting komt in deze liederen van overleving en verzet, deze muziek van de herinnering aan een lange geschiedenis van onvervalst lijden, waarin muziek een drijfveer van overleving werd en die gelukkig voor ons allemaal is overleefd als een eeuwige toevlucht van vrede, troost en hoop.” Een prachtuitgave, ronduit indrukwekkend!

The Routes of Slavery 1444-1888 K.M. Diabaté I.Garcia M.J. Linhares B.Sangaré B.Sissoko La Capella Reial de Catalunya Hespèrion XXI Tembembe Ensamble Continuo Jordi Savall Boek + 2 cd + dvd Alia Vox AVSA9920