“Bach, Masses”, door The Sixteen o.l.v. Harry Christophers, op het label CORO. Magnifiek! | Stretto – Magazine voor kunst, geschiedenis, filosofie, literatuur en muziek.

Ondanks hun prachtige schoonheid, met prachtige koren en diep ontroerende aria’s, zijn er relatief weinig opnamen van de lutherse missen. Op deze dubbel cd voeren slechts acht zangers van The Sixteen de missen uit, waardoor de schoonheid en de virtuositeit van de afzonderlijke zangpartijen, met absolute helderheid tot uiting komt. Deze release werd eerder uitgebracht als twee afzonderlijke cd’s – JS Bach Lutheran Masses Volumes I en II (COR16115 en COR16120).

Geschandaliseerd door de misbruiken van de katholieke kerk, publiceerde de Augustijnse monnik Maarten Luther op 31 oktober 1517 zijn vijfennegentig stellingen op de deur van de Allerheiligenkerk in Wittenberg. Het document veroordeelde de verkoop van aflaten, bepleitte radicale hervormingen en zette zijn doctrine van rechtvaardiging door alleen het geloof uiteen. Luther markeerde door zijn dispuut met de keizer en de paus de overgang van de middeleeuwen naar de moderne tijd. Twee eeuwen later was het Johann Sebastian Bach die de muziek bepaalde op een tot dan toe ongeëvenaard niveau. Bach werd daarbij in denken en componeren ingrijpend door Luther beïnvloed. Waar Luther sinds 1517 stilaan het wereldtoneel veranderde door de oprichting een totaal nieuwe kerk, een in het Duits vertaalde bijbel en een zangboek, kreeg dit alles tweehonderd jaar later in de handen van J.S. Bach, een geniale muzikale invulling.

Bach leefde weliswaar meer dan een eeuw na Luther maar toch was er een sterke connectie tussen de componist en de reformator. Bach was namelijk Lutheraan en het was dan ook Luther die Bach de inspiratie bood voor één van zijn bekendste werken, de Mattheus Passion. De reformator zag koraalzangen immers als essentieel onderdeel van de mis. In het land van Luther haalde Bach zijn inspiratie door in de voetsporen van de componist en de reformator te treden.

Bachs 4 Lutherse Missen (BWV 233-236) waren toonzettingen van het Kyrie en het Gloria van de Latijnse Mis. Naast deze vier missen behoorden tot zijn Lutheraanse Missen ook enkele losse misdelen, nl. vier keer het Sanctus, een Kyrie en een Christe eleison. Tot hetzelfde soort missen behoorde oorspronkelijk ook het Kyrie en Gloria van een mis, gecomponeerd in 1733, die Bach later uitbreidde tot de magistrale Hohe Messe of h-moll Messe. Van deze Mis zijn er 2 versies, de 1733-versie of Missa brevis-versie, met enkel het Kyrie en Gloria, en de hier opgenomen 1749-versie of Missa tota-versie, met toonzettingen van het gehele Rooms-Katholiek Ordinarium.

In Bachs tijd had de Reformatie de traditionele vorm van de kerkdienst fundamenteel veranderd. In de Duitse kerken werd het Latijn vervangen door de eigen taal. Maar, in beperkte mate bleef een deel van de Latijnse mistekst in gebruik in de protestantse kerk, in het bijzonder het Kyrie en het Gloria. Deze twee ordinarium delen samen noemde men ‘Missa’. Tegenwoordig worden die composities om ze te onderscheiden van de volledige, vijfdelige missen, aangeduid als “Lutherse Missen”. Bach componeerde vier keer de twee delen van het ordinarium met weinig tekst of woorden, reden waarom men spreekt van Missa brevis. Dit in tegenstelling tot de Missa brevis van de klassieke periode, bv. bij Mozart, waar brevis letterlijk betrekking had op de korte duur. Men noemt ze ook Lutherse Missen omdat de combinatie van enkel Kyrie en Gloria effectief gebruikt werd in de lutherse liturgie. Ze lijken trouwens voor liturgisch gebruik bedoeld, gezien hun duur overeenkomt met de gemiddelde duur van een cantate. Mogelijks werden ze gecomponeerd rond 1738-1739 voor graaf Franz Anton von Sporck of uitgevoerd door hem in zijn slot in Lysá in Bohemen.

Sinds het begin van de 16de eeuw vieren de Lutherse gemeenschappen jaarlijks op 31 oktober, het Feest van de Reformatie. In zijn rol als cantor van de St. Thomas kerk in Leipzig, componeerde Bach twee cantaten die voor die gelegenheid werden gezongen, de eerste versie van BWV 80, waarschijnlijk gecomponeerd in 1723, en twee jaar later, de cantate “Gott der Herr ist Sonn’ und Schild” BWV 79. “Herr, deine Augen sehen nach dem Glauben” (BWV 102) werd gecomponeerd voor de 10^de zondag na Trinitatis en werd voor het eerst uitgevoerd op 25 aug 1726.

Bach was een lutherse kerkmusicus die gewijd was aan de compositie van religieuze muziek in het Duits. Hij componeerde meer dan 200 cantates voor de liturgie, de meeste in Leipzig. Ondanks hun naam bevatten de vier lutherse missen bijna geen luthers materiaal. Soms worden ze ‘Missa brevis’ genoemd, maar muzikaal bestaan ze bijna volledig uit bewegingen die ontleend werden aan zijn cantates. Hoewel ze vaak worden overschaduwd door de bekendere h-moll Messe of Hohe Messe, is het mooie van deze korte missen, Bachs keuze van zijn mooiste cantate bewegingen. Niet te missen!