De documentaire “Wagner, een genie in ballingschap” werd eind juli 2013 uitgebracht door de Bel Air Classiques studio. In deze biografische en muzikale documentaire/roadmovie van Andy Sommer, wereldberoemd om zijn documentaires over grote componisten, reist Antoine Wagner naar Zwitserland in het spoor van zijn over-overgrootvader, Richard Wagner. Dit met het oog om de complexe persoonlijkheid van zijn geniale voorvader/componist te vatten. In de film bezoekt Antoine Wagner de tot de verbeelding sprekende plaatsen waar zijn voorvader woonde, beminde, bewonderde en werkte. Hij ontmoet er historici, musicologen, musici en andere kenners en verkent de magistrale landschappen die Richard Wagner inspireerden tijdens de twee meest artistieke perioden van zijn leven.
In de documentaire reist Richard Wagners achter-achterkleinzoon, de 30-jarige New Yorkse fotograaf Antoine Wagner, naar Zwitserland om daar de tijd van de beroemde componist te traceren. Tijdens een verblijf van twee keer enkele jaren in Zwitserland, in eerste instantie in politieke ballingschap, kende de componist er vruchtbare perioden. Hij componeerde er gedeeltelijk “Die Meistersinger”, de volledige Handlung “Tristan und Isolde” en de “Wesendonck-Lieder”, en werkte er aan “Der Ring des Nibelungen”.
Regisseur Andy Sommer (°1959) toont voor het eerst de link tussen bepaalde, imposante Wagnermuziek en de Zwitserse gletsjerpracht. In de documentaire staat Zwitserland meer dan centraal. Daar ontmoette Wagner immers zijn grote liefdes, schreef hij zijn beste muziek en besteeg en bereikte hij, letterlijk en figuurlijk, de hoogste toppen. Antoine Wagner (°1982), zoon van Eva Wagner-Pasquier (°1945), dochter van Wolfgang Wagner en Ellen Drexel, volgt de sporen van zijn betovergrootvader Richard en plaatst de ‘Zwitserse tijd’ in een verrassend maar vooral adembenemend perspectief.
‘Zwitserse tijd’
Het is niet zo bekend dat Wagner verschillende jaren in Zwitserland woonde. Eerst als een politieke banneling van 1849 tot 1858 in Zürich en een tweede keer als een beroemd geworden componist, van 1866 tot 1872, in Lüzern.
Het was ook in Zwitserland dat hij zijn belangrijke theoretische essays schreef en hij de twee grote liefdes van zijn leven beleefde, eerst met Mathilde Wesendonck en later met Cosima, de dochter van Liszt, die zijn (tweede) vrouw zou worden.
Om Wagners complexe persoonlijkheid te begrijpen, reisde Antoine Wagner naar Zürich en Luzern. Hij ging er ook in navolging van zijn illustere voorvader, bijna als een expeditie, bergen beklimmen om in contact te komen met dezelfde grandioze, geweldige en soms gewelddadige natuur en landschappen die Wagner zo bewonderde en die voor hem een immense bron van inspiratie waren.
Antoine (Amadeus) Wagner beleefde dit alles samen met Dagny Beidler, Katja Fleischer, Laurenz Lütteken, Albert Lutz, Eva Rieger, Armin Trösch, pianist Mikhail Rudy en dirigent Philippe Jordan.
Uit zijn onderzoek bleken echter ook wat minder verheugende aspecten van zijn geniale betovergrootvader. Bijvoorbeeld dat en hoe Richard Wagner de vrouw van zijn meest genereuze mecenas, Otto Wesendonck, probeerde te verleiden. Op zijn reis deed Antoine Wagner ook herhaalde keren de door de Meester zo geliefde expedities over naar de hoge bergen, meren en gletsjers en ervoer hij de macht van de onbeschrijflijke, machtige, natuurlijke omgeving waarin Richard Wagner de diepste, haast religieuze inspiratie opdeed voor zijn werk. Een schattige figuur in de documentaire is Armin Trösch. Armin is voorzitter van de Wagner vereniging in Zwitserland en leidt in Zürich een boekhandel die vol staat met bustes van Wagner. Hij vertelt dat reeds Schopenhauer wees op de natuur rond de stad Zürich en citeert de schrijver Gottfried Keller, die Wagner ontmoette en hem vergeleek met een friseur. Armin weet veel over Wagner en kan op een leuke manier interessante dingen vertellen over Wagner. In Zwitserland werd Wagner pas echt Wagner vertelt hij, en vanaf zijn tijd in Zürich ontwikkelde hij het drama. Dit i.t.t. zijn eerder gecomponeerde romantische opera’s. Een hoofdbestemming is het hotel “Baur au Lac” waar Wagner op een stoel de tekst van zijn “Ring” voordroeg en waar pianist Mikhail Rudy, Wagners vergaande tot gênante expressie duidt en fragmenten speelt uit “Meistersinger”. We bestijgen de Julier Pass tot 2284 meter hoogte waar Wagner voor het eerst het Walhalla motief hoorde en het wordt ons duidelijk dat Wagners legendarisch Vorspiel tot “Das Rheingold” in wezen “angewandte Philosophie” is.
Philippe Jourdan wijst op de veelzijdigheid van Wagners wereld, bestaande uit politieke economie, kapitalisme, revolutie en communisme tot “Weltentsagung” en zelfs “Umweltzerstörung”. Hij vergeet weliswaar, zoals zo velen, te wijzen op het immens belang van het vertellend, verhalend karakter van Wagners wereld in een milieu bevolkt door vijf kleine kinderen! Drie of twee en een half van hem en twee van Cosima uit haar eerste huwelijk met von Bülow. Eva Rieger vertelt terwijl we de 3937 meter Roseg bestijgen dat de regio reeds in 1840 in de Baedeker gids werd geprezen en aanbevolen. Ooit beklom Wagner voorzien van “Stiefeln mit Nageln”, de Tschierva gletsjer van het Engadin in het gezelschap van de schrijver Georg Herwegh. Albert Lutz, conservator van het Museum Rietberg, vertelt over Wagner en Mathilde Wesendonck. Hij vertelt dat Mathilde Wagner omwille van zijn avondlijke bezoeken de “Dämmerman” noemde. Wagner woonde zestien maanden in een huis naast de villa van de Wesendoncks, op de plaats waar nu de villa Schoenberg staat. Daar componeerde hij in zijn poging te “verzichten” aan de “Sehnsucht”, het beroemdste akkoord ter wereld, nl. het akkoord met twee dissonanten waarbij zelfs in de oplossing, nog één dissonant aanwezig blijft, het klein-verminderd septiemakkoord dat wij kennen als het “Tristan-akkoord”. Wist u trouwens dat de Amerikaanse componist Virgil Thompson (1896 – 1989) beweerde zeven orgasmen te kunnen onderscheiden in de tweede akte? Of was het homosexueel “wishful thinking” van Virgil? Ondertussen zien we adembenemende beelden van de 2681 meter hoge Faulhorn, Bad Ragaz in het kanton Sankt Gallen en de 2091 meter hoge Gotthard waar in de “Albergo San Gottardo” tijdens een vreselijke storm op weg naar Italië, Siegfried verwekt zou zijn. Jawel, we weten veel over Wagner.
We vernemen ook dat de jonge, eigenwijze snotneus met de naam Friedrich Nietzsche, wel 23 keer op bezoek is gekomen bij de Wagners in Tribschen en dat op een keer koning Ludwig II voor de deur stond die zich voorstelde als Walther von Stolzing. Leuk hé? Tussen haakjes, de jonge Frankische ridder Walther von Stolzing met zijn mooie tenorstem, staat in Wagners “Meistersinger” voor vernieuwing van de regels van het “Meisterlied”. Hij leerde het van Hans Sachs die hem na de „Wahnmonolog“ duidelijk maakte “Glaubt mir, des Menschen wahrster Wahn wird ihm im Traume aufgetan: all Dichtkunst und Poeterei ist nichts als Wahrtraumdeuterei“.
We zien prachtige beelden van de villa in Tribschen, horen vertellen over de bedienden Freli & Steffen en Dagny Beidler, dochter van de zoon van Isolde Wagner, doet ons het relaas van de dagindeling van Wagner op Tribschen.
Geloof mij, ik ken geen tweede documentaire die zo essentieel is voor het begrijpen van Wagners muziek als deze. Deze dvd is meer dan een must. Dit is een dvd die u zo vaak moet bekijken tot u ze volledig uit het hoofd kent om vervolgens de rest van uw leven te wijden aan het bezoeken van deze magische, overweldigende plaatsen waar de machtigste muziek ooit, tot stand kwam.
Geresumeerd:
In deel 1 gaat Antoine op bezoek bij Dagny Beidler, Katja Fleischer, Laurenz Lütteken en Albert Lutz die beurtelings vertellen over Wagners verblijf in Zwitserland, terwijl we o.a. de prachtigste natuurbeelden bekijken. In deel 2 (Bonus) eerst een interview met musicologe, Wagner specialiste en feministe Eva Rieger (°1940). Zij is de auteur van een prachtboek (“Friedelind Wagner. Die rebellische Enkelin Richard Wagners”, uitg. Piper) over Friedelind Wagner (1918-1891), de oudste dochter van Siegfried Wagner en Winifred, kleindochter dus van Richard Wagner. Na het interview met Eva Rieger is het de beurt aan de Zwitserse dirigent Philippe Jordan (°1974), de zoon van de bekende dirigent Armin Jordan die muziekdirecteur is van de Opéra national de Paris en straks chef-dirigent wordt van de Wiener Symphoniker. Hij wijdt de kijker verder in in de geheimen van Wagners universum. Als grandioze apotheose beelden van alpenlandschappen, van de weg van Sankt Moritz naar Interlaken, de Julier Pass, de Faulhorn, de Gotthard en van de Rigi. Deze bergen en gletsjers inspireerden Richard Wagner tot bepaalde motieven (“Leitmotive”) die hij naar eigen zeggen bijna in elke maat van zijn drama’s en zeker in zijn “Ring”, ontwikkelde tot – wat nu volgt is van mij persoonlijk – magistrale, nooit eerder gehoorde, grandioze, symfonische muziek. Bij de dvd steekt een mooi, bijhorend boekje met mooie kleurenfoto’s en een kaart van Zwitserland waarop alle belangrijke Wagner plaatsen staan aangeduid. Om te gebruiken, om te koesteren!
En, tot slot, wat u ook zeker niet mag missen, zijn naast de vele, ook op dvd verkrijgbare, fragmenten uit Wagners werken, twee verrassende fragmenten muziek, gespeeld door de “Alphornformation Schwyzerland” en de meer dan legendarische “Jodlerklub Alpenklänge” uit Brunnen!
Wagner A genius in exile, a film by Andy Sommer with Antoine Wagner dvd Bel Air BAC096