Elias Canetti (1905-1994), die vanaf 1935, beroemd werd met zijn roman, “Die Blendung” (“Het Martyrium”), schreef in 1960, in een weergaloze stijl, een wetenschappelijk hoofdwerk dat ook buiten de wetenschap iconisch werd. In dit boek maakte Canetti nl. in een bijzonder beeldende taal en met veel voorbeelden, een diepte- en massapsychologische analyse van groepsvorming. Canetti toonde aan hoe uit een schijnbaar heterogene groep mensen, één nieuw en onheilspellend brullend wezen kan ontstaan…

Ter info, de reeks “Paradigma” die de prestigieuze uitgeverij Athenaeum in samenwerking met het weekblad “De Groene Amsterdammer” uitgeeft, bevat klassieke en invloedrijke non-fictie boeken uit de 20ste eeuw. De bedoeling is dat er vijf boeken per jaar zullen verschijnen. De eerste verschenen in 2022.

Massa en macht zijn belangrijke termen om onze tijd te begrijpen. Het leven van de mens volgt vreemde wetten. Al als kinderen gehoorzamen we de bevelen van onze opvoeders. We worden al vroeg aangemoedigd om onze plicht te doen, maar de samenleving als geheel kan ook een dwangmatig mechanisme zijn van bevelen en gehoorzaamheid. Om samen te blijven, omwille van samenhorigheid, volgt de massa bestaande wetten, maar het verhaal kent ook voldoende voorbeelden van, waar de massa blindelings een tiran of een bepaald extreem ideologisch wereldbeeld volgt. Massa’s ontwikkelen nl. af en toe een eigen dynamiek. Ze kunnen ophitsen en minderheden vervolgen, koningen of regeringen verjagen en zelf de macht nemen. Een revolutionaire massa kan zich plotseling uit de gebonden individuen vormen, slaven komen in opstand tegen hun koloniale meesters, en werknemers tegen ondernemers. In zijn belangrijkste filosofisch werk behandelt Canetti deze problematiek.

Canetti’s “Massa en macht” moet niet worden opgevat als een strikt sociologisch onderzoek, maar bevat veel elementen van antropologie en psychologie, methoden van etnologie en van zoölogie. In zijn meesterwerk streefde Canetti een kwestie na die hem al 30 jaar bezig hield, omdat hij getuige was geweest van een demonstratie n.a.v. de moord op Walther Rathenau in 1922, en in 1927, van het brandend justitiepaleis. Massabewegingen zijn een fenomeen van de moderniteit. De 4 fenomenen van de massa die in dit boek aan de orde komen zijn, de massa wil altijd groeien, binnen de massa is er gelijkheid, de massa houdt van dichtheid, en de massa heeft een richting nodig.

Het onderwerp was erg populair vann de jaren dertig tot de jaren zestig. De politieke effectiviteit van massabewegingen was sinds de Franse revolutie onbetwist. Met de ontwikkeling van de arbeidersklasse werd de sociale rol van de massa nog meer benadrukt. De basisthesis van Canetti was dat de individuele afbakening zijn sociale beperkingen kan aannemen, evenals angst voor de dood. Sociale verschillen worden geëgaliseerd en mensen krijgen hun vrijheid terug. Maar, wat is een massa? Waarom raakt een massa uit een fascinatie die nauwelijks als individu kan worden vermeden, en welke “wetten” vormen de daadwerkelijk chaotische menselijke accumulatie ?

Canetti noemt het psychologisch proces dat plaatsvindt binnen de massa, “Entladung”. Op basis van Freud, ontwikkelde hij de stelling dat mensen naast de basisbehoeften aan eten, drinken en genegenheid, ook een massale drive hebben. De massa verliest zijn oorspronkelijke negatieve connotatie. Massa verschijnt dan zogenaamd als iets natuurlijks en noodzakelijk. Canetti onderscheidt gesloten en open massa’s. Structureel gesloten massa’s zijn bv. meestal “geïnstitutionaliseerde massa’s” van de kerk(en). Zij hebben regels en ceremonies die de massa “onderscheppen”. “Beter een veilige kerk vol gelovigen dan de onzekere hele wereld”.

In zijn werk ontleent Canetti ook het menselijk gevoel van macht aan de confrontatie met de dood en de ervaring van overleven. De open massa zit vol met destructieve verslaving en is in de moderniteit, meestal vrij van religiositeit. Het heeft het primair doel om te groeien. Het heeft een “richting” nodig, een doel dat buiten elk individu ligt, en een “ritme”, dat ervoor zorgt dat er cohesie is. Om een massa te vormen, is er een “massakristal” nodig, schrijft Canetti, een stevige constante groep, waardoor de massa kan groeien. Andere onderscheidende kenmerken van de massa zijn het “dragend affect”, dat uit is op het doden en ook voorkomt in het dierenrijk, de vluchtmassa, eveneens uit het dierenrijk, en het verbod, gebaseerd op bestaande regels, gericht tegen de voormalige heersers.

Canetti’s beschouwingen over grote gevolgen van massaliteit in het verleden en onverminderde massavorming, overal waar mensen samenleven, maken “Massa en macht” tot een standaardwerk. Naast een boeiend caleidoscopisch beeld van het verschijnsel macht, is het weliswaar ook een pleidooi voor het individu. Canetti’s beschouwingen over de grote gevolgen van massaliteit in het verleden en de onverminderde massavorming, bestaat uit 11 hoofdstukken en een epiloog. De hoofdstukken zijn “De massa”, “De meute”, “Meute en religie”, “Massa en geschiedenis”, “De biologische organen van de macht”, “De overlevende”, “Elementen van de macht”, “Het bevel”, “De metamorfose”, “Aspecten van de macht” en “Heerschappij en paranoia”. “Masse und Macht” werd vertaald door Jenny Tuin. Met een voorwoord van Casper Thomas. Zeker lezen!

De joods-Bulgaarse Elias Canetti (1905-1994) werd in Bulgarije geboren, groeide op in Oostenrijk en vestigde zich na de Anschluss in 1938, in Londen en Zürich. In 1981 werd hij onderscheiden met de Nobelprijs voor Literatuur. Jenny Tuin (1923-1997) was een van de meest vooraanstaande vertalers uit het Italiaans, Frans en Duits. Ze vertaalde onder meer ook Pirandello, Svevo en Yourcenar.

Elias Canetti Massa en macht 599 bladz. Reeks: Paradigma-reeks uitg. Athenaeum – Polak & Van Gennep ISBN 9789025315696