“Ik ben in drie opzichten een vreemdeling: als Bohemer in Oostenrijk, als Oostenrijker in Duitsland en als Jood in de wereld”. De geniale componist en dirigent, Gustav Mahler (1860-1911) was Joods en zijn Joodse achtergrond bepaalde zijn leven in het door antisemitisme gekenmerkt tijdperk van het fin de siècle. In 1896 bekeerde hij zich weliswaar tot het katholicisme, maar bleef het virulent antisemitisme uit die tijd ervaren als een loden last. Door het antisemitisme werd zijn carrière belemmerd en werd zijn werk als minderwaardig beschouwd. Zoals Mahler vaak memoreerde, voelde hij zich overal een vreemdeling, nergens gewenst…

Geboren in het Tsjechisch/Moravisch gehucht Kaliště en als kind opgegroeid in Jihlava (Iglau), leidde het kort maar uiterst intens leven van Gustav Mahler hem achtereenvolgens van Moravië en Bohemen naar Wenen, waar hij vanaf 1875 studeerde en waar hij één van de bekendste componisten en dirigenten van zijn tijd zou worden. Andere plaatsen waren Laibach/Ljubljana, Olmütz/Olomouc, het Sommertheater in Bad Hall, Kassel, Praag, Boedapest, Leipzig (samen met Nikisch) en Hamburg, en ten slotte New York! Zowel zijn werk als zijn privé leven deden hem reizen naar Scandinavië, Finland, Duitsland, de landen van de Donau-monarchie, Rusland, Italië, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten. Mahler was dus beroemd.

De kennissenkring rond Gustav Mahler bestond dan ook uit honderden mensen. Naast beroemde tijdgenoten als Richard Strauss en Gerhart Hauptmann, behoorden tot zijn kring weliswaar ook veel mensen wiens relatie tot Mahler wel nog bekend is, maar wier leven zelf we eigenlijk niet meer kennen. Ik denk aan zijn medestudenten Hans Rott en de componiste, Mathilde Kralik von Meyrswalden, of aan de schilder en decorontwerper, Heinrich Lefler, wiens echtgenote, de operazangeres, Mina Wiesmüller, afgebeeld stond op een biljet van 1000 Österreichisch-ungarische Krone! (foto).

Natalia Anna Juliana Bauer-Lechner (1858-1921) bv., was een Oostenrijkse violiste, wiens naam bekend is gebleven omdat ze een intieme en toegewijde vriendin was van Gustav Mahler in de periode tussen 1890 en het begin van Mahlers verloving met Alma Schindler in december 1901. Tijdens deze periode hield ze een privé-dagboek bij dat een uniek beeld gaf van het persoonlijk, professioneel en creatief leven van Mahler, inclusief een exclusieve preview van de structuur, vorm en inhoud van zijn bijzondere, monumentale derde symfonie, één van zijn drie Wunderhorn-symfonieën, gecomponeerd , tussen 1893 en 1896,  veelal tijdens de zomermaanden, in het “Komponierhäuschen”, nu het “Schnützelputz-Häusel” (foto) in het idyllische Steinbach am Attersee.

De eerste uitvoering betrof enkel de tweede beweging, die in november 1896 in Berlijn in première ging onder leiding van Arthur Nikisch. In maart 1897 werden in Berlijn onder Felix Weingartner de tweede, vijfde en zesde bewegingen gespeeld. De première van de complete symfonie vond pas plaats in juni 1902 in Krefeld. Dirigent was toen Mahler zelf.

Mahlers magistrale Wunderhorn-liederen vieren en roepen een verloren tijdperk op, maar ze zijn ook een voorbode van de ondergang ervan. Mahler vatte deze dubbelzinnigheid in compromisloos melodieuze en idyllische, maar ook satirische, meedogenloze en wrede muziek. Vanaf 1892, werd de muzikale verbeelding van Gustav Mahler aangewakkerd door de honderden Wunderhorn gedichten, een bloemlezing van volkspoëzie, samengesteld door Achim von Arnim en Clemens Brentano. Zij verzamelden anonieme, Duitse volksliedteksten en publiceerden deze tussen 1805 en 1808 in gereduceerde vorm met als titel “Des Knaben Wunderhorn. Alte deutsche Lieder”. Sommige zogenaamd middeleeuwse liedteksten waren eigenlijk in de 17de eeuw geschreven door dichters als Hans Jakob Christoffel von Grimmelshausen en Simon Dach. Of het nu ging om autonome liederen of als een beweging van een symfonie, Mahlers Wunderhorn-toonzettingen vertegenwoordigden enkele van zijn meest exotische, opwindendste, maar ook meest visionaire muziek.

In zijn 9 symfonieën creëerde Gustav Mahler een heel eigen, sonore wereld voor zichzelf en voor zijn luisteraars. Meer dan welke andere componist wilde hij in zijn symfonisch oeuvre tot in de diepste diepten van de levenscirkel, de eeuwige cyclus van groei en verval, binnendringen. De vierde beweging, ‘Urlicht’, van zijn 2de symfonie, “Auferstehungs-Symphonie”, uit 1892, heeft Mahler overgenomen uit zijn liederenverzameling “Des Knaben Wunderhorn”. Ook de teksten van de vijfde beweging van zijn 3de symfonie (1893-1896), (het vrouwen- en kinderkoor “Es sungen drei Engel”), dat al in 1892 bestond, en de sopraansolo, “Das himmlische Leben”, in de finale beweging van zijn 4de symfonie uit 1899-1900, haalde hij uit de gedichtenbundel. De liederen die hij in zijn 2de en 3de symfonie had gebruikt, werden daarom uit de verzameling verwijderd en in latere edities vervangen door twee nieuwe liederen, “Revelge” (1899) en “Der Tamboursg’sell” (1901).

Omdat “Das himmlische Leben” bij de publicatie in 1899, al georkestreerd en gebruikt was als laatste beweging van zijn 4de symfonie, werd ook dit lied niet gepubliceerd als onderdeel van zijn Liedcyclus “Des Knaben Wunderhorn”. Ook het eerste lied uit zijn 4 “Lieder eines fahrenden Gesellen” (1883-1885), op eigen teksten, was weliswaar gebaseerd op “Wenn mein Schatz Hochzeit macht” uit de bundel van Arnim en Brentano.

In februari 1901, ging Mahlers “Das klagende Lied” in Wenen in première. Hij werkte toen aan zijn Vijfde Symfonie, aan het lied “Der Tamboursg’sell”, aan de “Kindertotenlieder”, en aan de “Rückert-Lieder, en hij leerde Alma Schindler kennen. In november vond in München de eerste uitvoering van zijn Vierde Symfonie plaats en op 9 maart 1902 trouwde Mahler met Alma. Justine Mahler, zijn zuster, trouwde de volgende dag met de violist, Arnold Rosé. Mahler had contacten met kunstenaars van de Sezession en gaf ter gelegenheid van de opening van de Sezession tentoonstelling, een uitvoering van de finale uit Beethovens Negende Symfonie, in een bewerking voor blazers. Tijdens zijn zomervakantie in Maiernigg werkte hij aan zijn Vijfde Symfonie met het beroemd geworden adagietto.

Alma Schindler (1879-1964) (foto) was de dochter van de landschapsschilder, Emil Jakob Schindler, en de zangeres, Anna Sofie von Bergen. Ze was tevens de stiefdochter van de Sezession-schilder Carl Moll, met wie haar moeder al een verhouding had tijdens haar huwelijk met Schindler. Als jonge vrouw had Alma kortstondige relaties met Klimt, met de theaterdirecteur Max Burckhard en met de componist Alexander von Zemlinsky.

In 1902, huwde ze uiteindelijk met de 19 jaar oudere, Gustav Mahler, maar nog tijdens haar huwelijk met Mahler, begon Alma, een affaire met de latere Bauhaus-architect, Walter Gropius (1883-1969) (foto). In de herfst van 1915, trouwde Alma met Gropius, maar tijdens dit huwelijk had Alma 2 jaar lang, een affaire met de schilder, Oskar Kokoschka. In 1920 scheidde ze van Gropius en hertrouwde in 1929 met de schrijver, Franz Werfel (1890-1945). De dochter van Alma en Gropius, Manon, geboren 1916, overleed in 1935 aan polio … Alban Berg droeg in dat jaar aan haar zijn Vioolconcerto, “Dem Andenken eines Engels”, op.

Ten tijde van de 8ste symfonie (1906-1907) had zijn 20 jaar jongere vrouw, Alma, echter een stiekeme verhouding met een andere man, de jonge architect, Walter Gropius. Die kon haar, zo meende ze, de liefde en aandacht geven die ze wou, liefde en aandacht die Mahler haar door zijn complexe, eigenzinnige en starre houding en levenswandel, niet kon geven. Door een ongelukkig toeval belandde een brief van de geheime minnaar aan Alma echter in handen van de componist. Mahler was met stomheid geslagen en wilde er alles aan doen om hen uit elkaar te drijven. Zijn enig middel om de situatie te verwerken en er over heen te komen, was echter het componeren van een gigantisch, hemelbestormend werk. Het resultaat was de achtste symfonie, bedoeld als dé ultieme liefdesverklaring aan zijn vrouw, zijn “Höchste Herrscherin der Welt, Ohnegleichen”, in een vergeefse poging haar hart opnieuw te winnen.

Gustav Mahler componeerde zijn gigantische achtste symfonie in de zomer van 1906, in een periode van nauwelijks acht weken. “Ik zag het hele stuk direct voor mijn ogen, en hoefde het alleen maar op te schrijven alsof het aan mij werd gedicteerd,” rapporteerde Mahler later aan zijn biograaf. Bij de eerste uitvoering in 1910 werd het nieuw werk aangekondigd als de “Sinfonie der Tausend”, een symfonie rond de thema’s van verlossing door de kracht van liefde.

In de nazomer van 1907 boog Gustav Mahler zich in Toblach/Dobbiaco Zuid-Tirol, over de bloemlezing, “Die Chinesische Flöte” onder redactie van Hans Bethge. Uiterlijk in 1908, was hij begonnen met het op muziek zetten van geselecteerde gedichten. Het laatste nummer “Abschied” kreeg weliswaar een door Mahler samengestelde tekst van twee gedichten van 2 verschillende auteurs (Mong-Kao-Yen, 689/691–740 en Wang-Wei, 698–761), met eigen versregels  in de combinatie van recitatievo en arioso-elementen. De grote symfonische liedcyclus “Das Lied von der Erde, eine Symphonie für eine Tenor- und eine Alt- (oder Bariton-) Stimme und Orchester” van Gustav Mahler (1860-1911), ontstond gedurende 1908 en 1909 en was geïnspireerd door oud-Chinese gedichten uit de 8ste eeuw, in vertaling van Hans Bethge. De Duitse dichter, Hans Bethge (1876-1946) (foto), vertaalde de gedichten uit het Frans, waarbij hij zich baseerde op “Poésies de l’époque des Thang”, de vertaling van de sinoloog, Marie-Jean-Léon, Marquis d’Hervey de Saint Denys (1822-1892) (foto). Daarnaast baseerde hij zich op Hans Heilmans “Chinesische Lyrik” (1905), en Judith Gautiers “Livre de Jade”. Bethges bloemlezing “Die chinesische Flöte” uit 1907, waarvan Mahler gebruikmaakte, was een populair voorbeeld van Europese, literaire chinoiserie.

In het boek van Chaim den Heijer wordt Mahlers leven en zijn muziek vanuit een Joodse invalshoek benaderd wat tot nog toe in veel biografieën is veronachtzaamd. Om de Joodse context te begrijpen, wordt de tijdsgeest van het fin de siècle uitgebreid beschreven. De Joodse dimensie verdiept de empathie voor Mahler en zijn muziek en maakt zijn Joodse ziel toegankelijker. Op deze wijze ontstaat een completer beeld van de mens Mahler en wordt de beleving van zijn aangrijpende muziek intenser.

“De intentie van dit boek is om de levenswandel en de omstandigheden van Mahler en zijn oeuvre vanuit een Joodse invalshoek te benaderen”, zo lezen we.  Het boek opent met inleidende teksten over Mahler en Willem Mengelberg. Mengelberg was nl. bevriend met Gustav Mahler en dirigeerde in Amsterdam vele uitvoeringen van zijn werk. Dit groeide uit tot de Mahlertraditie van het Concertgebouworkest, met als hoogtepunt het Mahlerfeest in 1920.

Vervolgens wordt ingegaan op de vraag of Mahler ‘profetische gaven’ had; dat wil zeggen of hij via zijn muziek de neergang van de mensheid en haar cultuur plus de Holocaust in de twintigste eeuw heeft voorspeld. Na een introductie van het antisemitisme en de assimilatie in de negentiende en twintigste eeuw wordt ook uitgebreid aandacht besteed aan de voorouders van Mahler, zijn ‘briet mila’, de Joods-rituele besnijdenis, zijn jeugd en bar mitswa, de Joodse meerderjarigheid, en zijn studiejaren. Vervolgens komen zijn grotendeels Joodse vriendenkring, zijn carrière, zijn overgang tot het katholicisme en de benoeming aan de Weense Hofopera ter sprake.

Ook wordt beschreven dat Mahler in Parijs nieuwe vrienden maakte en daardoor de beruchte Dreyfus affaire van dichtbij meemaakte, en dat hij in het (eerste) rampjaar 1889, zowel zijn ouders als zijn zus Leopoldine Quittner-Mahler (1863-1889) verloor, waarna hij de voogdij overnam van zijn 2 andere zussen en zijn 2 broers.

Centraal in het boek staat ook zijn huwelijk met de heel mooie maar naderhand notoir antisemitische Alma Schindler, en zijn vriendschapsband met zijn begaafde Joodse vrienden, zoals Bruno Walter, Oskar Fried, Arnold Schönberg, Alexander von Zemlinsky en Otto Klemperer, en zijn ontmoeting met Sigmund Freud. Mahler heeft Freud nl. tijdens diens verblijf in Leiden bezocht om over de oorzaken van zijn huwelijksproblemen te praten. Tijdens hun wandeling door de Breestraat op 10 augustus 1910, zou Freud hem gezegd hebben dat hij in elke vrouw zijn moeder zocht… Op 24 augustus daaropvolgend zou hij met Sigmund Freud een lange wandeling naar Leiden gemaakt hebben vanaf het strand bij Huis ter Duin in Noordwijk aan Zee.

Daarnaast komt in het boek ook Mahlers verhouding met Richard Wagner aan de orde en het (tweede) rampjaar 1907, het jaar van de dood van zijn 4-jarige dochter, de diagnose van zijn hartkwaal (een infectie van de hartklep (endocarditis) door de streptokokkenbacterie), en zijn vertrek bij de Weense opera. Ten slotte wordt aan het einde van het boek in het hoofdstuk “Mahler, de Joodse vreemdeling”, aandacht besteed aan de vraag welke Joodse aspecten Mahler karakteriseerden en ook aan de vraag of en in hoeverre zijn muziek Joodse kenmerken draagt. Schitterend. Zeker lezen!

Chaim den Heijer (1947) woont in Israël en speelde van jongs af aan piano. Hij studeerde economie aan de Universiteit van Amsterdam en volgde een opleiding aan het Hilversums Conservatorium. Gedurende zijn leven ontwikkelde hij een grote liefde voor de muziek van Gustav Mahler. Het jaar 2010 markeerde de 150ste verjaardag van Gustav Mahler en Theodor Herzl, muzikale genieën van Joodse afkomst. In dat jaar publiceerde Den Heijer het boek Herzl en Mahler, raakvlakken.

Chaim den Heijer Gustav Mahler De Joodse vreemdeling 415 bladz. geïllustreerd uitg. Amphora Books ISBN 9789064461798

https://www.stretto.be/2024/01/04/chaim-den-heijer-gustav-mahler-in-luik-belgie-in-1899/

https://www.stretto.be/2017/04/05/de-wereld-van-het-weens-joods-grossburgertum/

https://www.stretto.be/2017/12/07/joodse-geschiedenis-van-ezra-tot-herzl-bij-uitgeverij-aspekt/