In “Echo van de tijd” geeft Jeremy Eichler een gepassioneerd pleidooi voor de sterke relatie tussen het cultureel geheugen en muziek in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog. Als we het hebben over hoe onze samenleving zich voorbije tijden herinnert, denken we vaak aan geschiedenisboeken, archieven, documentaires en gedenkplaatsen. Maar ook muziek kan dienen als herinnering, zo laat Eichler zien. Een aangrijpend verslag van hoe muziek getuigt van de geschiedenis en de herinnering aan het oorlogsverleden.

Aan de hand van de levens en 4 hoofdwerken van Arnold Schönberg, Richard Strauss, Dmitri Sjostakovitsj en Benjamin Britten (samen op de foto), toont Eichler hoe overtuigingen en ervaringen uit de oorlogsperiode hebben geleid tot enkele van de meest iconische werken in de muziekgeschiedenis. Op briljante wijze combineert hij geschiedenis en herinnering, om vervolgens helder aan te tonen dat muziek de echo is van het verleden.

Benjamin Britten was een overtuigd pacifist, die tijdens de Tweede Wereldoorlog dienst weigerde op grond van gewetensbezwaren. Van 1939 tot 1942, woonde hij in de Verenigde Staten. In 1961-1962, componeerde hij War Requiem op. 66, een niet-liturgisch requiem, voor drie zangsolisten (sopraan, tenor en bariton), gemengd koor, jongenskoor, orgel en twee orkesten (symfonieorkest en kamerorkest), ter gelegenheid van de inwijding van de nieuwe kathedraal van Coventry op 30 mei 1962. De oorspronkelijke 14de-eeuwse kathedraal was nl. volledig verwoest door Duitse bombardementen in de Tweede Wereldoorlog.

Van 1933 tot 1935, was Richard Strauss president van de Reichsmusikkammer en in 1936, componeerde hij de Olympische Hymne, die hij zelf dirigeerde tijdens de openingsceremonie van de Spelen in Berlijn. Hitler was een hartstochtelijk liefhebber van de muziek van Strauss. Op feestavonden in Berchtesgaden werden naast Wagner bijna alleen liederen van Strauss uitgevoerd. In 1933 zette Werner Egk het nazi-festivaltoneelstuk (NS-Festspiel), “Job, der Deutsche”, geschreven door Kurt Eggers, op muziek, en in mei 1938, werd naast het “Festliches Präludium” voor orgel en orkest op. 61, van Richard Strauss, zijn cantate “Natur-Liebe-Tod” voor bas en kamerorkest, uitgevoerd tijdens het slotconcert van de eerste Reichsmusiktage met de tentoonstelling, “Entartete Musik” in Düsseldorf.

Richard Strauss componeerde het in het boek besproken “Metamorphosen für 23 Solostreicher” in 1945, als een betuiging voor de rouw die in Duitsland bestond na alle vernietigingen. Men gaat ervan uit dat deze enigmatische variaties werden gecomponeerd als klaagzang voor de culturele instellingen, die te lijden hadden onder de oorlog, meer bepaald de vernietiging van operahuizen, waar zijn werken werden uitgevoerd. Voor Strauss gold dit in het bijzonder het operagebouw in München dat werd vernietigd.  

Het hoofdmotief van de metamorfosen is afkomstig uit de begrafenismars (tweede beweging) uit Beethovens Derde Symfonie ‘Eroica’. In de partituur vallen de woorden “In Memoriam” te lezen onder de noten voor de contrabas. Daarnaast wordt onder andere geciteerd uit Wagners “Siegfried Idyll”. De Nederlandse componist Matthijs Vermeulen (1888-1967) zag het werk weliswaar als een klaagzang voor Hitler en de teloorgang van het naziregime…

Het oeuvre van Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975) was de muzikale kroniek van een heel tijdperk. Er was iets in zijn muziek dat gedachten en zielen van miljoenen agiteerde. Zijn vijftien symfonieën gaven niet alleen zijn eigen evolutie weer, ze voelden ook aan alsof ze de hele 20ste eeuw met zijn immense verstoringen, vooruitgang en catastrofes, in- en uitademden. Deze opvallende documenten van de menselijke geest zullen de verhalen over hun tijd, die verhitte theoretische en esthetische discussies veroorzaken, blijven vertellen. Ze zullen blijvend redenen geven voor zeer uiteenlopende interpretaties en inspirerende bewondering, maar ze zullen de luisteraars nooit meer onberoerd laten. Elk van de 15 symfonieën was daarenboven een belangrijke gebeurtenis in het indrukwekkend muzikaal en cultureel leven van het nieuw land, de Sovjet Unie.

Zijn 7de symfonie op.60 ‘Leningrad’ werd hét symbool van het Sovjet verzet tegen het totalitair nazi regime en de aanval op de Sovjet Unie door het internationaal georganiseerd fascisme. De muziek verklankt wat ca.25.000.000 Sovjetburgers tijdens de Grote Vaderlandse Oorlog moeten hebben meegemaakt… In september 1941 waren de nazis nl. begonnen met het beleg van de stad, die al vele jaren leefde onder de terreur van Stalin; ruim een miljoen mensen stierven er en nog eens anderhalf miljoen ontvluchtten de stad. Tegen die achtergrond schreef Sjostakovitsj zijn symfonie over het beleg, die een kreet van afschuw was, maar tegelijk hoop wilde bieden. De musici die haar uitvoerden, waren afkomstig van stedelijke orkesten in verval en voelden zich amper bij machte te spelen. Maar ze speelden – tegen hun ellende in, over hun ellende heen.

Na de uitbundige symfonieën 11 en 12, componeerde Sjostakovitsj de introverte maar heel bijzondere symfonieën nrs. 13 en 14. De 13de verschilde radicaal. In plaats van de Sovjet-Unie te verheerlijken, bekritiseerde Sjostakovitsj het met gezongen poëzie van Yevgeny Yevtushenko (foto). Het onderwerp van deze grimmige liedcyclus ‘Babi Yar’, was de moord op honderdduizenden Oekraïense joden door de nazi’s, een gruwelijke episode in de geschiedenis van de Sovjet Unie. Stalin zou Sjostakovitsj op zijn minst gevangen hebben gezet, maar Chroesjtsjov eiste alleen nieuwe teksten, waarin duidelijk werd dat ook veel niet-joodse Sovjets, veel hadden geleden.

Arnold Schönberg verliet in mei 1933 Berlijn en op 24 juli keerde hij terug tot het Joodse geloof, dat hij in 1898 met zijn overgang naar het Lutheranisme, de rug had toegekeerd. Na Schönbergs aanvaarden van een betrekking als leraar aan de Malkin Conservatory in Boston arriveerde de familie in oktober 1933 in de Verenigde Staten. In 1946, componeerde hij de cantate, “A Survivor from Warsaw” (op. 46), voor verteller , mannenkoor en orkest, een eerbetoon aan de slachtoffers van de Holocaust. Eichler duikt in 20ste-eeuwse muzikale gedenktekens van Richard Strauss, Schönberg, Britten en Sjostakovitsj en roept niet alleen de smeulende kracht van de muziek op, maar ook de spookachtige levens en plaatsen waaruit deze meesterwerken voortkwamen, een werk van zoekende wetenschap, scherpe kritische observatie, filosofisch gewicht en diep gevoel.

In “Time’s Echo” maakt de bekroonde criticus en cultuurhistoricus Jeremy Eichler een hartstochtelijk en onthullend pleidooi voor de kracht van  muziek  als geheugen van de cultuur, een kunstvorm die op unieke wijze in staat is betekenis uit het verleden over te dragen. Met het oor van een criticus, de immense eruditie van een geleerde en het oog voor detail van een romanschrijver, laat Eichler in 2 uitvoerige delen, zien hoe deze 4 componisten het tijdperk van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust beleefden en hoe ze hun ervaringen transformeerden in diep ontroerende, transcendente muziekwerken, die de verloren tijd weerspiegelden. Eichler doet daarbij een beroep op getuigenissen van schrijvers, dichters, filosofen, musici en gewone burgers en onthult hoe de essentie van een heel tijdperk in deze verhalen is vastgelegd. Onderweg bezoekt hij belangrijke locaties die centraal stonden in de creatie van de muziek, van de ruïnes van de kathedraal van Coventry tot de plek van het Babi Yar-ravijn (foto) in Kiev.

Jeremy Eichler onthult hoe muziek het verleden bewaart in de vorm van intense emotionele ervaringen en dat muziek het onvergankelijk monument van de mensheid is voor wat het geheugen niet kan en wil onderdrukken. Met diepgaand inzicht in hoe samenlevingen reageren op het trauma van oorlog, brengt hij een heldere maar tevens ontroerende kroniek van vier dramatisch verschillende werken. Dit gepassioneerd boek gaat diep in op de reacties van klassieke muziek op de Tweede Wereldoorlog en op de tragische verwevenheid van de Duitse en Duits-Joodse cultuurgeschiedenis. Een meesterlijk, onvergetelijk portret van een onuitsprekelijke tijd. Het boek is daarenboven voorzien van enkele zwart-wit illustraties, tal van noten en een handig register. “Time’s Echo, The Second World War, the Holocaust, and the Music of Remembrance” werd vertaald door Paul Janse en Frits van der Waa. Niet te missen!

Jeremy Eichler (1974) is een joods-Amerikaanse criticus, essayist en cultuurhistoricus met een specialisatie in muziek. Hij behaalde zijn Ph.D. in Europese geschiedenis aan Columbia University, waar zijn proefschrift in 2015, werd bekroond met de Salo and Jeanette Baron Prize. “The Emancipation of Memory: Arnold Schoenberg and the Creation of ‘A Survivor from Warsaw’ (zijn Ph.D.) verscheen dat jaar bij Columbia University. Eichler schreef onder meer voor The New York Times, The New Yorker en The Washington Post en is een veelgevraagd spreker en gastdocent aan universiteiten. Sinds 2006, is hij hoofdcriticus klassieke muziek bij The Boston Globe. Eichlers huidig project onderzoekt de relatie tussen cultureel geheugen en muziek, gecomponeerd in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog, van belangrijke herdenkingswerken. Zijn werk is erkend met een ASCAP Foundation Deems Taylor Award voor muziekkritiek en wordt ondersteund door beurzen van het Radcliffe Institute for Advanced Study en het prestigieus Center for Jewish History.

Jeremy Eichler Echo van de tijd De herinnering aan de Tweede Wereldoorlog in klassieke muziek 400  bladz. uitg. Spectrum ISBN 9789000380886