De Franse wis- en natuurkundige, christelijk filosoof, theoloog en apologeet, Blaise Pascal (1623-1662), houdt de 21ste eeuw een lachspiegel voor. Filosofe, Hanna Vandenbussche gebruikt zijn sarcasme en spitse quotes om u in haar boek, de weg te wijzen naar zelfaanvaarding.
Blaise Pascal had twee zussen, Gilberte en Jacqueline. De laatste trad na het overlijden van haar vader in het klooster Port-Royal-des-Champs (Port-Royal) in Parijs. Jacqueline was naast zijn vader, de belangrijkste persoon in het leven van Pascal. Port-Royal was van 1204 tot 1710, een cisterciënzerinnenklooster in de gemeente Magny-les-Hameaux in de Vallée de Chevreuse, ten zuidwesten van Parijs, niet ver van Versailles. Het klooster lag aan de basis van enkele belangrijke ontwikkelingen in het jansenisme.
Op de oorspronkelijke site werden nl. verschillende scholen opgericht, onder de naam Petites-Écoles de Port-Royal (foto), actief van 1637 tot 1660. Ze werden beroemd door de uitzonderlijke kwaliteit van het onderwijs dat er verschaft werd. In 1634, werd Jean-Ambroise Duvergier de Hauranne (“abbé de Saint-Cyran”) (foto) er de geestelijke leider. Hij was een vriend van de theoloog en bisschop van Ieper, Cornelius Jansenius (1585-1638) (foto) en vanaf dat moment raakten de kloosters en de scholen van Port-Royal nauw verbonden met deze theologische school.
De intellectuele kwaliteit van de leraren heeft van de Petites écoles de Port-Royal een plaats van intellectuele uitmuntendheid gemaakt, maar ook een plaats van educatieve experimenten en taalstandaardisatie. De leraren ontwikkelden een nieuwe manier van lesgeven, gebaseerd op de Franse taal en niet langer op het Latijn, wat voor die tijd revolutionair was. Ze onderscheidden zich daarmee van het onderwijssysteem van de jezuïeten, die het grootste deel van hun onderwijs in het Latijn gaven, zelfs als de jonge studenten het niet beheersten. De leraren hadden de leiding over kleine groepen (nooit meer dan 25 kinderen) en brachten een zeer strikte meester-leerlingrelatie tot stand, maar tegelijkertijd gebaseerd op vertrouwen en bewondering. De discipline was streng, maar de talrijke onderwijsinstructies gaven blijk van een reële zorg voor de psychologie (ook al is de term anachronistisch) van het kind.
De geest van ernstige studie en jansenistische vroomheid trok enkele grote culturele figuren aan. Racine was leerling in Port-Royal en Pascal verdedigde het klooster tegen de jezuïeten als gevolg van de jansenistische controverse. Verschillende belangrijke leden van het hof waren hierdoor ook nauw verbonden met het jansenisme. Als gevolg van de jansenistische kwestie in de katholieke kerk, werden de scholen van Port-Royal beschouwd als ketters. In 1679 werd aan het klooster verboden nog novicen aan te nemen, waardoor het noodgedwongen zou verdwijnen. Het klooster zelf werd opgeheven door een bul van paus Clemens XI in 1708. De laatste kloosterlingen werden in 1709 met geweld verwijderd en de gebouwen werden zelfs met de grond gelijk gemaakt in 1710.
In Port-Royal raakte Pascal (foto) in 1656 betrokken in een polemiek tussen de jezuïeten en de jansenisten. Hem werd gevraagd een vlugschrift te schrijven om het volk te informeren over de uitzetting van zijn vriend, de geleerde Antoine Arnauld van de Sorbonne in Parijs. Vanwege de bijzonder duidelijke schrijfstijl begreep iedereen direct waar het over ging. Door de spot te drijven met de leer van de jezuïeten werd het vlugschrift in heel Frankrijk populair en volgden er in anderhalf jaar tijd nog negentien – alle anoniem gedrukt, met de kleinste lettergrootte op één vel en met sneldrogende inkt, zodat het drukproces niet langer duurde dan één nacht, want de jezuïeten schuwden niet om het leger van koning (Louis XIV) in te zetten om auteur en drukkers te ontmaskeren. Louis XIV bestreed het jansenisme, omdat het zich als politieke beweging tegen zijn autoriteit keerde.
Binnen de Franse wijsbegeerte besteedde Pascal veel aandacht aan het denken dat zich richt op het innerlijk leven. Hij wordt daardoor vaak als tegenpool gezien van zijn tijdgenoot Descartes (1596-1650), die aan de basis stond van het rationalisme. Pascal zag de mens als een mysterie, het denken kan dan wel tot meer inzicht leiden, maar dat mysterie zal nooit geheel in begrippen te vatten zijn. Dit kwam vooral tot uiting in zijn laatste werk “Pensées”, een boek waarin hij onder meer aan de hand van het pragmatisch argument, de “gok van Pascal”, (“Le pari de Pascal”), de jansenistische visie stelde, nl. dat waarheden van de rede nooit kunnen volstaan om als basis te dienen voor zoiets groots als religie en dat geloof (in God) niet in strijd is met het verstand.
Gnothi sauton, ken uzelf: zo stond het op de Apollotempel van Delphi. Kennis over de mens en over jezelf blijft de hoeksteen van de filosofie. Blaise Pascal was het daarmee eens, maar hij haalde de traditionele filosofische vraag naar het ‘mens-zijn’ op radicale wijze onderuit. De mens verschijnt in Pascals denken als een onbegrijpelijk monster vol tegenstrijdige verlangens en instincten. Pascal wijst de mens op zijn ellende en beperkingen, maar beklemtoont tegelijk de grootsheid van zijn denken. Met vlijmscherpe inzichten en sardonische humor confronteerde Pascal de lezer met herkenbare problemen zoals zelfbedrog, leugens, hypocrisie, onrechtvaardigheid en onrust. Wie zijn oeuvre doorkruist, komt terecht in een wirwar aan thema’s, verhalen en beelden die nu eens grappig, dan weer angstaanjagend zijn. De filosofie van Pascal is een roller coaster ride van humor en venijn, om te eindigen in een pleidooi voor mildheid.
Hanna Vandenbussche (1987) behaalde een doctoraat filosofie over zelfbedrog en zelfwaardering bij Descartes en Pascal aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte van de KU Leuven en werd in 2019 Belgisch kampioene veldlopen. In 2021 debuteerde ze als schrijfster met ‘Het lot van Atalanta’ (zie link onderaan). Een filosofische verkenning van het langeafstandslopen. Ze combineerde hierin haar twee passies, hardlopen en filosofie.
Hanna Vandenbussche Noch engel, noch beest Het bittere mensbeeld van Blaise Pascal als pleidooi voor mildheid 197 bladz. Uitg. Houtekiet ISBN 9789052402932