Gustav Mahler (1860-1911), de beroemde dirigent en componist, dirigeerde 125 jaar geleden, op 22 januari 1899, in Luik zijn Tweede symfonie. Het werd een triomf. Het initiatief om Mahler uit te nodigen ging uit van de Belgische componist en dirigent Sylvain Dupuis, oprichter van de ‘Nouveaux Concerts’ in Luik. Het was de eerste keer dat Mahler buiten het Duitse keizerrijk en het Habsburgse rijk een eigen werk dirigeerde. Deze primeur vond dus plaats in Luik en niet, zoals men eerder zou verwachten, in een van de bekende concertzalen in Frankrijk, Italië, Engeland, Scandinavië, Nederland of in Brussel of Antwerpen.
Sylvain Dupuis werd geboren op 9 oktober 1856 in Luik en overleed in Brugge op 28 september 1931. Hij groeide op in een muzikale familie. Zijn vader, Michel Dupuis, was leraar aan het Koninklijk Conservatorium van Luik. Sylvain was zeer getalenteerd. Op elfjarige leeftijd ging hij al naar het conservatorium in Luik en studeerde o.m. hobo, piano en harmonieleer. De carrière van Dupuis was indrukwekkend. In 1873 werd hij, 17 jaar oud, dirigent van het mannenkoor ‘La Légia’. In 1877 werd hij benoemd tot correpetitor in de harmonieleer aan het conservatorium van Luik en een jaar later tot adjunct-docent. In 1881 nam hij voor de derde keer deel aan de ‘Prix de Rome’ en won hij de eerste prijs. De hieraan verbonden geldprijs stelde Dupuis in staat om studiereizen te maken. Eerst ging hij naar Duitsland waar hij ondermeer in Bayreuth en in München verbleef. In Bayreuth bezocht hij de ‘Bayreuther Festspiele’. Hij nam van 1883 tot 1885 zijn intrek in Parijs. Daar leerde hij onder meer César Franck en Vincent d’Indy kennen. Terug in Luik werd hij in 1886 benoemd tot docent harmonieleer aan het conservatorium en directeur van het mannenkoor ‘La Légia’. Dupuis dirigeerde sinds 1890 ook in de Brusselse Koninklijke Muntschouwburg waar hij tot vreugde van vele muziekliefhebbers, in 1900 tot eerste dirigent werd benoemd. In 1911 werd hij benoemd tot directeur van het Koninklijk Conservatorium in Luik.
In 1888 richtte Dupuis in Luik de concertvereniging ‘Nouveaux Concerts’ op. Jaarlijks werd er een serie van vier concerten gehouden met deelname van de bekendste solisten, zoals Ferrucio Busoni, Hans von Bülow, Ernest van Dyck en Eugène Ysaÿe. Er werden voornamelijk eigentijdse werken uitgevoerd van ondermeer Vincent d’Indy, Hector Berlioz, Claude Debussy, César Franck, Richard Wagner, Nikolaj Rimski-Korsakov, Gustav Mahler e.a. Dupuis werd beschouwd als een vernieuwer en een Wagneraanhanger.
In 1897 had Dupuis Richard Strauss uitgenodigd om een van zijn symfonische werken te dirigeren. Het is waarschijnlijk Strauss geweest die Dupuis attent heeft gemaakt op de première van de Tweede symfonie van Gustav Mahler die in 1895 in zijn geheel in Berlijn werd uitgevoerd. Dupuis programmeerde vervolgens Mahlers Tweede symfonie op 6 maart 1898. Het werd een succes. De symfonie werd enthousiast onthaald door publiek en pers waaronder de Journal de Liège, La Meuse en de Express.
Dupuis schreef naar Mahler om hem op de hoogte te stellen van het grote succes dat zijn Tweede symfonie had gehad. Hij deelde hem verder mede dat hij van plan was om ook volgend jaar een uitvoering hiervan te geven. Mahler antwoordde op 15 maart 1898 het volgende.
Mahlers brief
“Sta mij toe om mijn diepe dankbaarheid tot uitdrukking te brengen voor de grote vreugde die u mij hebt gegeven voor het opnemen van mijn werk (Tweede symfonie) in het programma en voor de uitvoering die volgens alle critici briljant was (…) Ik behoef u nauwelijks te zeggen hoe graag ik bij de uitvoering aanwezig had willen zijn. Dit is de eerste keer dat iemand anders dan ikzelf, zich om een van mijn spirituele kinderen heeft bekommerd en het zo volmaakt heeft geadopteerd. Het is ook de eerste keer dat het zo’n volkomen victorie heeft behaald, afgaande op de artikelen die ik voor mij heb liggen. Ik heb dit te danken aan uw energie en artistieke bekwaamheid die ik meer dan wie ook kan beoordelen, aangezien ik heel goed de moeilijkheidsgraad van de interpretatie en uitvoering van mijn werk ken”.
Mahler sprak verder de hoop uit dat hij graag aanwezig zou willen zijn als Dupuis volgend jaar voor de tweede keer zijn symfonie zou uitvoeren. Uiteindelijk nodigde Dupuis in oktober 1898 Mahler uit om zelf zijn Tweede symfonie te dirigeren. Mahler accepteerde deze uitnodiging met veel genoegen want hij wilde graag ‘kennismaken met de eerste stad die een van mijn spirituele kinderen verwelkomde’. Dupuis schreef verder dat hij erg verheugd zou zijn om persoonlijk met hem kennis te maken. In een andere brief van begin januari 1899 nodigde Dupuis Mahler uit om bij hem in Luik te verblijven.
Mahler arriveerde op 19 januari in Luik, drie dagen vóór de uitvoering. Dupuis en zijn echtgenote, ‘een aangenaam jong koppel’, stelden alles in het werk om het Mahler zo aangenaam mogelijk te maken. Hun overdadige aandacht en pogingen om het Mahler naar de zin te maken, maakten echter dat Mahler zich opgelaten voelde.
Mahler was niet onder de indruk van de stad Luik. Ook het orkest van Dupuis vond hij ondermaats, maar hij realiseerde zich tegelijkertijd dat er weinig orkesten in de wereld bestaan die zich kunnen meten met het Weense orkest. Al met al waren de verwachtingen na de repetities hoog gespannen: de uitvoering zou een succes worden.
Op zondagmiddag, 22 januari, 1899, om half vier stipt begon het concert. De eerste deel van het programma bestond uit de Tweede symfonie van Mahler met Mahler als dirigent terwijl in het tweede deel, met Dupuis als dirigent, werken van Saint-Saëns, Weber en Liszt werden uitgevoerd. Mahlers symfonie maakte een diepe indruk.
De Gazette de Liège schreef de volgende dag dat het publiek zeer aandachtig luisterde en steeds enthousiaster werd naarmate de symfonie zich ontvouwde. ‘De uitvoering was een ongekend succes. Mahler werd door het uitzinnige publiek zes maal teruggeroepen.’ De Gazette vervolgde dat ‘de symfonie het meest meesterlijke werk was sinds Mendelssohn. Het was het werk van een genius dat de Duitse school eer aandoet’. De Gazette eindigde de recensie met de woorden ‘Meesterwerk, meesterwerk, meesterwerk!’
De Journal de Liège beschouwde Mahlers symfonie als het werk van een scepticus. ‘Dit uitgebreide gedicht van het Leven verheerlijkt de fataliteit en het onverbiddelijke toeslaan van het Noodlot boven het zingen van ons vervliegende lijden en vreugde’. De Journal vond Mahlers dirigeren ‘verbazingwekkend wat betreft helderheid, bondigheid en het overdragen van alle details met een bijna mathematische precisie…’
De Express schreef ondermeer dat ‘Mahlers symfonie een soort symfonie van Lijden is die ons dichter bij God en het eeuwige leven brengt.’
La Meusse bevestigde dat ‘Mahler iedereen zijn dankbaarheid toonde, en met de meest flatterende termen de initiator Sylvain Dupuis en zijn toegewijde medewerkers bedankte…’
Terwijl de gehele pers lovend en enthousiast was over de uitvoering van Mahlers Tweede symfonie, had alleen de Journal de Bruxelles een afwijkende mening. Men schreef: ‘Dit onevenwichtige werk was in delen zeer mooi maar zwak in andere delen…Men zoekt tevergeefs naar een verband of een leidend idee in deze opeenvolging van delen die zo abrupt in elkaar overgaan.’
Mahler was zeer tevreden en opgetogen over het enorme succes dat hij in Luik had behaald. Hij ging dan ook met mooie herinneringen aan zijn trip naar België, terug naar Wenen. In juni zond hij de partituur van zijn Eerste symfonie naar Luik met de volgende in het Frans geschreven opdracht: ‘A mon bon et cher ami, M. Sylvain Dupuis, en souvenir des belles journées. Gustav Mahler.’
Het enthousiasme van Dupuis voor Mahlers muziek bleek wel uit het feit dat hij drie jaar later de Tweede symfonie van Mahler tweemaal in Brussel dirigeerde: op 13 en 14 april, 1902, in het Théȃtre de la Monnaie. Mahler zou in 1906 voor de tweede keer België bezoeken. Op uitnodiging van de beroemde tenor Ernest van Dyck dirigeerde Mahler op vijf maart in Antwerpen zijn Vijfde symfonie.
125 jaar later: 2024
Het is 125 jaar geleden dat Mahler in Luik op initiatief van Dupuis, zijn Tweede symfonie dirigeerde. Het was het begin van een lange weg naar erkenning en bekendheid. De weg naar glorie ging echter niet over rozen. Tijdens zijn leven werd Mahlers muziek niet altijd op waarde geschat. In de decennia van de jaren 30 en 40 van de vorige eeuw werd de uitvoering van werken van Mahler, die van Joodse afkomst was, door nazi-Duitsland in vrijwel heel Europa verboden. Mahlers oeuvre dreigde in de vergetelheid te geraken. Echter in de jaren zestig van de vorige eeuw was sprake van een ongekende ommekeer. Zijn oeuvre is in de laatste decennia wereldwijd buitengewoon succesvol. Zijn populariteit kent geen grenzen en het einde is niet in zicht.
Moge op deze jubileumdag de primeur van Mahlers Tweede symfonie in 1899 in Luik, een inspiratiebron zijn om ook in de komende 125 jaar Mahlers muziek uit te voeren, zowel in Luik als elders in België en daarbuiten, teneinde het publiek te laten genieten van Mahlers unieke en aangrijpende muziek. 
Chaim den Heijer (1947) woont in Israël en speelde van jongs af aan piano. Hij studeerde economie aan de Universiteit van Amsterdam en volgde een opleiding aan het Hilversums Conservatorium. Gedurende zijn leven ontwikkelde hij een grote liefde voor de muziek van Gustav Mahler. Het jaar 2010 markeerde de 150ste verjaardag van Gustav Mahler en Theodor Herzl, muzikale genieën van Joodse afkomst. In dat jaar publiceerde Den Heijer het boek Herzl en Mahler, raakvlakken. Chaim den Heijer is de auteur van het in 2023 uitgegeven boek Gustav Mahler, de Joodse vreemdeling.